…Գյուղը ջրի նման բխել է կամ ծնունդ առել աղբյուրի ակից, ապա նույն ակունքից են ծնվել փողոցները, այգիները և Միջնաշեն աշխարհն իր բնակիչներով…:
Զորայր Խալափյան, «Միջնաշեն»
Գուցե միջնադարում և դրանից էլ ավելի վաղ փնտրվել է անապակ գեներով աղբյուրի ակը և գտնվել է ու գտնվում է ամեն անգամ, երբ հայն իր հոգու զուլալության որոնումներում՝ գենային անխառն իր հիշողությամբ ջուրն ի վեր է բարձրանում՝ բառիս բոլոր իմաստներով:
Այսօր Միջնաշենի մասին հնարավոր բոլոր մանրամասներով կարող են խոսել Զորայր Խալափյանի ամենամոտ հարազատներն ու նրանցից շատերի շառավիղները:
Զերծ մնալով քաղաքական-պատմական իրավիճակը զուգահեռաբար ներկայացնելուց՝ մեր խոսքը հայի տեսակի մասին է՝ խալափյանական, հայրենի օրրանում ապրող տեսակի, որին բոլոր տեսանելի ու անտեսանելի կողմերով ներկայացնում է գրողը, և որին դու տեսնում ես ամբողջական նկարագրի կտավով՝ ուժեղ ու թույլ, մի քիչ սնոտիապաշտ, ի խորոց սրտի աստվածապաշտ և հավատը սուրբ մյուռոնով օծած: Սա այն ժողովուրդն է, որի մարդկային լինելության չափանիշներից է ոչ ավելի, ոչ պակաս… երկնքին նայելը. «Դրանք գլուխները բարձրացրած, երկնքին նայած, աստղերին նայած չկան, Ծիր կաթինն ի՜նչ է, նրանք տեղն էլ չգիտեն»,- ասում է հեղինակը: Սա դեռ հայկական ոգու նկարագրի միայն մեկ կողմն է: Գրողը բերում է հարցի պարզ մի հակադրությունը, թե ինչո՛ւ է հայը արյուն տեսնելիս նվաղում, որովհետև միայն սեփակա՞ն արյունն է տեսել, այն էլ գետերով, և եկել է ժամանակը, որ միջնաշենցի-արցախցի հայը իր զավակին դաստիարակի այնպես, «…որ թուրքի մեջքը մեր Արցախի ձորերում կոտրվի…»:
Հար և միշտ արդիական են հեղինակի բոլոր մտքերը՝ ի՛ր օրերի, մե՛ր օրերի և հայի՛ համար՝ ընդհանրապես: Սակայն, ինչ խոսք, հայը մնում է հայ՝ մաքուր, անխառն, դարերի խորքից եկող՝ անգամ դեռ քրիստոնեից հավատը չընդունած, բայց արդեն քրիստոնյային վայել խղճով: «Ինչի՞ մեզ մեր խիղճը խանգարում է մեր արյունը թափողի արյունը թափել»: Հարցը գուցե խորթ է հնչում, որովհետև լսելիքի մեջ ոչ թե սեփական, այն էլ թաքուն, այլ մի երկրորդի՝ քեզանից դուրս գտնվող մեկ ուրիշի ձայնն է հոսում: Բայց և գալիս է պատասխան արձագանքը՝ «Արյունով արյուն լվանաս, աչքդ ամեն օր արյունի ու արցունքի մեջ կբացես»:
Հայը քանդել, ավերել, կրակի տալ ու սպանել չի կարող, ճիշտ հակառակը, եթե անգամ այդ պահին նրա ձեռքին զենք է, իսկ մտքում՝ վրեժ, ապա հենց նույն այդ պահին, երբ տեսնի ձեռքի կարոտ մի գործ, որը սպասում է շինելու… ժպիտ կծաղկի դեմքին. ահա հայն իր մե՜ծ վրեժն է լուծում. «Դե թող գան իրենց շարածն էլ նայեն, հայի շարածն էլ: …Ի՜նչ պակաս վրեժ է»: Եվ վերջապես սա այն հայն է, որ եկեղեցու սյուները չտեղաշարժելու համար պատրաստ է հրաժարվել սեփական… մատներից: Ահա խորին հավատի անկրկնելի ապացույցներից մեկը: Միջնաշենցին եկեղեցին քանդել պատրաստվողներին ասում է. «Դրա սյունը դնելիս իմ մորական պապի ոտքի թաթը մնացել է տակը, և որպեսզի սյունը տեղից չխախտեն, պապս համաձայնել է, որ դանակով կտրեն մատները»: Իսկ ինչ է անգամ սովորական օջախի, տան սյունը հայի համար. այն մի ամբողջ հզոր գենի սերնդեսերունդ եկող ուժն իր ներսում կարող է ամփոփել. մեծ տան սյունը՝ տունն իր հիմքերի վրա ամուր պահողը: «Քեզ եմ թողնում գերդաստանս, սյո՛ւն լինես, հենարա՛ն լինես, գուցե գամ: Մի՛նչև գալս…»: Քանի արցախցի-միջնաշենցի է դեռ այսօր էլ հույսը կապել միայն իր տան սյանն ու ասել՝ «Մի՛նչև գալս»… Նա՝ իր հողին, քարին, ամպերին ու աշխարհին հավերժաբար անմար սիրով սիրահարված հայը:
«Միջնաշենում ասում են… ապա՛ և այա՛, Քրիստոսի լեզվով նշանակում է՝ հա՛յր և մա՛յր:… – Հա՞: Մեր լեզվով էլ է նշանակում հայր և մայր: – Դա Քրիստոսից է անցել Արցախի ժողովրդին… Գուցե Քրիստոսը եկել անցել է մեր հողով, թե չէ՝ այդ հանելուկը ոչ ոք մինչև հիմա չի կարողանում բացատրել»: Այս չմիջնորդավորված կապը գուցե բառերով անբացատրելի, սակայն տրամաբանությամբ, հավատով ու գեներով, անտարակույս, ընկալելի է…
Եվ, ի վերջո, կարելի էր անգամ այս ամենի փոխարեն մեջբերել գրքի միայն մեկ ամբողջական հատվածը, որը հեղինակի հավատամքն է. «…Շրթերս մաշելով կարող եմ համբուրել բազում խաչքարեր եկեղեցիների պատերի մեջ և հողերում ամուր ցցված: Սիրում եմ մեր աղբյուրների կարկաչը, ժայռերի շրթերից կախված ջրերի շառաչը, հայրենի երկրիս քամիներն անգամ ուրիշ են, մեռնե՜մ ես նրա երկնքի թռչուններին, որ հայ թռչուններ են, մեռնեմ նրա մեղուներին, թիթեռներին, ծիծեռնակներին… այո՜, ես՝ մարդս, պատրաստ եմ ինձ զոհաբերել իմ հայրենի թիթեռների ու ծղրիդների համար… ամենից ու ամեն ինչից մոտը սրտիս արցախյան աստվածաբնակ իմ աշխարհն է, իմ հպարտությունը, իմ հոգսը, իմ ծակող ցավը, իմ տխրության և ուրախության արտասուքը… ցա՜վը տանեմ այդ լեռնոտ, անտառոտ, կանաչի մեջ կորած դրախտի հող իմ Արցախի… ուր մարդկային սե՜րն է ծնվել…»:
Անթաքույց, առավել քան թափանցիկ ակնարկով՝ վերջաբանն էլ վեպի. «Եվ տիրոջ ապրանքը տիրոջը վերադարձնելն արտասվելու չափ ափսոս էր»… Վաղ թե ուշ մի օր հաղթելու է արդարությունը, և այն, ինչը հայինն է, տիրոջն է վերադարձվելու:
