ՎԵՐԸՆԹԵՐՑԵԼՈՎ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ՔԱՌՅԱԿՆԵՐԸ / ԶավենՆ ԲԵԿՅԱՆ

Հովհաննես Թումանյանի քառյակները իրենց գերակշիռ մասով, ժամանակագրական առումով եզրափակում են մեծ բանաստեղծի գրական ժառանգությունը, բյուրեղյա կատարելությամբ և «պոետական միջօրեի» հասուն, համապարփակ իմաստնությամբ ասես առանձնանում են նրա մնացյալ գործերից: «Պոետական միջօրե»` բանաստեղծի կյանքի մայրամուտին այլևս…
Պ. Սևակը նկատել է, որ քառյակների «ժամանակով» ստեղծագործական մի նոր («ապոգեական»` ըստ տիեզերատեխնիկայի եզրաբանության) շրջան էր սկսվում Հովհ. Թումանյանի ստեղծագործության մեջ, որ, ավաղ, շարունակություն չունեցավ բանաստեղծի վաղաժամ մահվան պատճառով: Այն, ինչ էլ որ ստեղծվեց, բանաստեղծի անձնական և մեր ազգային կյանքի հայտնի ողբերգությունների հետևանքով մարմին առավ միայն իբրև աստեղային ցրոնքը «պոետական միջօրեի» հզոր արեգակի, իբրև քառյակ: Հարցն այն չէ, թե քառյակի ժանրը պակաս գնահատելի է ձևի առումով: Խոսքն այն մասին է, որ բանաստեղծի սկսված ստեղծագործական շրջանը ուրիշ բանաստեղծություններ էր խոստանում, որ չգրվեցին: Թերևս, միայն, «Սիրիուսի հրաժեշտը» և «Տիեզերքի ընթերցումը» բանաստեղծությունները հասցրեցինք ունենալ…
Այնուհանդերձ, քառյակները գմբեթի նման ավարտում և պսակում են մեծ բանաստեղծի «բանավոր եկեղեցու» կառույցը: Համեմատաբար փոքրածավալ, բայց կատարյալ ու եզրափակող, ինչպես գմբեթն է եկեղեցու կառույցի վրա:
Քառյակների մասին անցյալ, սովետահայ կոչված գրականագիտության մեջ համակողմանի քննական խոսք չի ասվել: Չէր էլ կարող ասվել` առկա գաղափարական պատնեշի պատճառով,- չէ՞ որ իրենց հիմնական մասով քառյակները բացահայտ «զրույց» են Աստծու հետ… Ի՞նչ քննության կարող էր տրվել դրանց միստիկ բովանդակությունը, երբ սոցիալիստական ռեալիզմ կոչվածի «հավարն» էր, գրաքննությունը «Աստված» բառը թույլատրում էր տպագրել միայն փոքրատառով…
Աստված` անսահմանելին, Հավերժն ու Անսահմանը, մարդու և բնության մեջ «խաղարկում» է Իրեն` իբրև ժամանակ և տարածություն: Բացարձակ Ոգուց արտածվածը` մարդկային հոգին, հատվածացյալ-մասնատված-մարմնավորվածը, Հավերժն ու Անսահմանը կարող է դիտել և փորձել ընկալել միայն իբրև տարածություն և ժամանակ: Կեցության պարադոքսալ վիճակ` իր մեջ զգալով (կամ իմաստությամբ հասնելով դրան) Բացարձակ Ոգու հետ իր խորքային էական նույնությունը, բաժանված լինել Նրանից մարմնով (տարածությամբ) և մարդկային մահկանացու կյանքով) ժամանակով): Ահա այս ողբերգական հակասության տառապանքներն են շնչավորված Հովհ. Թումանյանի քառյակներում:
Նախ, Է-ի հետ միասնության ընկալումը բնապաշտական (պանթեիստական) է, ինչպես որ բանաստեղծի ողջ ստեղծագործությունն է բնապատկերով ներշնչված.
Իմ կնունքին երկինքը` ժամ, արևը` ջահ սրբազան,//Ծիածանը նարոտ եղավ, ամենքի սերն` ավազան.//Սարը եղավ կնքահայրս, ցողը` մյուռոն կենսավետ,//Ու կընքողս Նա ինքն եղավ, որ սահմանեց ինձ պոետ:
Այն դեպքերում, երբ բանաստեղծի «զրույցը» (հաղորդակցությունը) Աստծու հետ ընթանում է «Ես-ի մակարդակով», բնականորեն, արտահայտվողը «բաժանվածի» զգացմունքն է, լքվածի, հեռացածի` վերստին մերձենալու, միանալու` «անճառ Մինի» հետ վերստին Մի-անալու իղձը, որ ողբերգական հնչողություն ունի.
Կորցրել եմ, ո՞ւր գտնեմ,//Տեղդ իմաց տուր` գտնեմ,//Ման եմ գալիս էս մթնում,//Քեզ մոտ գալու դուռ գտնեմ:
Կամ`
Իմ սո՜ւր, արթուն ականջում//Մի խոր ձեն է միշտ հնչում,//Անհո՜ւն, անքո՜ւն կարոտով//իրեն մոտ է ինձ կանչում:
Անհասանելիին հասնելու ճանապարհին, Նրա հետ միավորվելու իղձին նաև կասկածի տառապանքն է խառնվում: Բանաստեղծը` Երկրում կրողը Բանի, առավել ևս` Բան ստեղծողը (կամ Աստծու «համահեղինակը»), ներհայեցողությամբ զգալով, որ զի «Բանն Իր մոտ է», և Բանի համեմատ իր «խորքը» «միևնույն Բանն է», և հետևապես, ինքը չի կարող որբի պես լքված ու կորստյան մատնված լինել Անեզերքի լաբիրինթոսում, այնուհանդերձ, իր երազանքի` Աստծուն հասնելու հավատի մեջ կասկածներ, անվստահություն ունի.
Աստեղային երազների աշխարհքներում լուսակաթ,//Մեծ խոհերի խոյանքների հեռուներում անարատ,//Անհիշելի վերհուշերի մշուշներում նըրբաղոտ`//Երբեմն, ասես, ըզգում եմ ես, թե կըհասնեմ Նըրա մոտ…
Այս դեպքում Բանի` Ակունքի հետ միատեղվելու նպատակը, կարծես թե, չի կայանալու.
Աղբյուրները հընչում են ու անց կենում,//Ծարավները տենչում են ու անց կենում,//Ու երջանիկ ակունքներին երազուն`// Պոետները կանչում են ու անց կենում:
Ողբերգական շեշտերն անհետանում են, երբ բանաստեղծը` ներս հայելով` դուրս է նայում «ես»-ի ցանկապատից այնկողմ, զգալով Աստծու ամենուրեքյա (այդպիսով նաև` իր մեջ) ներկայությունը, ուրեմն նաև` Նրա հետ իր անբաժան գոյությունը.
Ես շընչում եմ միշտ կենդանի Աստծու շունչը ամենուր.//Ես լըսում եմ Նըրա անլուռ կանչն ու հունչը ամենուր.//Վեհացնում է ու վերացնում ամենալուր իմ հոգին//Տիեզերքի խոր մեղեդին ու մըրմունջը ամենուր:
Այստեղ է, որ մարդկային կեցության ողբերգական անհեթեթության գիտակցությունը տեղի է տալիս, բանաստեղծը ընկալում է կանոնը աստվածային Մեծ Խաղի – Աստված խաղարկում է Իրեն իբրև տարածություն և ժամանակ, իբրև ձևերի հարափոխություն, և մարդկային անցավոր կյանքն իր հոգևոր ցնծության տոնի մեջ բանաստեղծն ընկալում է իբրև իմաստուն խաղ` արարելով այս զվարթ քառյակը.
Հազար տարով, հազար դարով առաջ թե ետ, ի՞նչ կա որ.//Ես եղե՜լ եմ, կա՜մ, կըլինեմ հար ու հավետ, ի՞նչ կա որ,//Հազար էսպես ձևեր փոխեմ, ձևը խաղ է անցավոր,//Ես միշտ հոգի, տիեզերքի մեծ հոգու հետ, ի՞նչ կա որ:
Աստվածամերձ հզոր հոգեվիճակում այլևս լուծված է աշխարհականի հարցը.
Ասի. «Հենց լոկ էս աճյունն է ու անունը, որ ունեմ…»,//Երբ ճառագեց անծայրածիր Քո ժըպիտը հոգուս դեմ.//- Ի՜նչ է աճյունն էդ անկայուն, ու անունը, որ ունես,//Դու աստվա՜ծ ես, դու անհուն ես, անանուն ես ու անես…
Ըստ գերմանացի մեծ միստիկ Մայստեր Էքհարթի` Աստվածության տիրույթ անցնելով («Ես»-ի հաղթահարմամբ կամ ինքնամոռացմամբ) հոգին այլևս անհատ և անուն չի և նույնիսկ… ավելին է, քան Աստված…
Այն, ինչ բանաստեղծի ձևի մեջ է, բայց միաժամանակ` ձևից դուրս, ի սկզբանե նույնական է Բանի հետ – բանաստեղծն ապրում է Մեծ Համընկնումի երջանկությունն ու մեզ հետ կիսում այն.
Հոգիս տանը հաստատվել -//Տիեզերքն է ողջ պատել.//Տիեզերքի տերն եմ ես,//Ո՞վ է արդյոք նկատել:
Մեծ Հոգու հետ միավորվածի մեծահոգությամբ է նա արդեն նայում աշխարհին.
Ո՜նց է ժպտում իմ հոգին//Չարին, բարուն,- ամենքին.//Լույս է տալիս ողջ կյանքիս//Ու էն ճամփին անմեկին:
«Համատեղվածություն» – Բացարձակի հետ ըստ էության (հոգու խորքում) և խզվածություն Հավերժից ու Անսահմանից` ըստ ձևի (ձևականորեն) – սա տառապալից հոգս է բանաստեղծի համար-այդ ինչպե՞ս նաև ձևականորեն կարողանալ լինել միաժամանակ ամենուրեք.
Ի՜նչ ես թռչում, խև-դև սի՛րտ,//Հազար բանի ետև, սի՛րտ://Ես ո՞նց հասնեմ հազար տեղ//Քեզ պես թափով, թեթև, սի՛րտ:
Եթե դատում ես ըստ «մարդկային պատյանի», ձևականորեն դա անհնարին է և այդպես էլ մնում է որպես անիրագործելի երազանք:
Դուրս գալ «Ես»-ի սափորից, հեքիաթային ջինի զորությամբ, լինել միաժամանակ ամենուրեք, հաղթահարել ձևը` իր (ստեղծյալ) չլինել, քանզի ձևը իրի հատկանիշն է, նույնանալ Ստեղծողի հե՜տ…
Երնեկ էսպես` անվերջ Քեզ հետ – իմ կյանքի հետ լինեի.//Հազար երնեկ` դաշտում մենակ` երկընքի հետ լինեի.//Բայց ո՜վ կըտա էն վայելքը` ինքս ինձ էլ չըզգայի,//Ու հալվեի, ծավալվեի, ամենքի հետ լինեի…
Խորքով` ըստ էության` Մի-ի հետ միավորված, տարածությամբ և ժամանակով` բաժանված, սակայն, բանաստեղծն ինչ-որ տեղ հումորո՞վ, թե՞ հեգնանքով է գնահատում այս պարադոքսալ վիճակը.
Ո՞ր աշխարհքում ունեմ շատ բան. միտք եմ անում` է՞ս, թե էն.//Մեջտեղ կանգնած` միտք եմ անում, չեմ իմանում` է՞ս, թե էն.//Աստված ինքն էլ, տարակուսած, չի հասկանում ինչ անի.//Տանի՜, թողնի՜,- ո՞րն է բարին, ո՞ր սահմանում, է՞ս, թե էն:
Մայստեր Էքհարթն ասում է, թե հոգին կար Արարչագործությունից էլ առաջ, Աստվածության տիրույթում (Աստված, ըստ նրա, Էության գործնական, «արտաքին մարդն» է, այսինքն՝ Աստվածությունն ավելին է, քան Աստված), Հովհ. Թումանյանի հետևյալ քառյակում կարող ենք նշմարել այդ գաղափարը.
Բարձր է հընոց աշխարհքն Հայոց և Մասիսը երկնադետ.//Իմ խոր հոգին էն բարձունքին խոսք է բացել Նըրա հետ:// Անհաս բանից, ըսկզբանից, երբ չըկան էլ դեռ չըկար,//Մինչև վախճանն անվախճանի քընընում է դարե դար:
Բանաստեղծն ասես արարված է Երկրի վրա` իբրև ակն Տիրոջ (և առհասարակ մարդ արարածը` այնչափով, որչափով որ հոգևոր կյանքով է ապրում) – նրա աչքերով Աստված Իր ստեղծածին է նայում ու մասնակից դարձնում Իր` հավանաբար շարունակվող արարչագործությանը.
Ի՞նչ իմանաս Ըստեղծողի գաղտնիքները անմեկին.//Ընկեր տըվավ, իրար կապեց էս աշխարհքում ամենքին.//Բանաստեղծին թողեց մենակ, մե՜ն ու մենակ Իրեն պես,//Որ Իրեն պես մըտիկ անի ամեն մեկին ու կյանքին:
Աշխարհը Տիրոջ «գրած» բանաստեղծությունն է, բանաստեղծը` այն ընթերցողը, որ աշխարհն «ընթերցում» է ընթերցողների համար- իսկապես մեծ բանաստեղծությունը, լավ գիրքն ինքնին, սրբ.Գրքի «շարունակությունը», գոնե մեկնությունն է` ի փառս Աստծու` Այստեղ, հանուն Իր Պատկերի զորության.
Դու մի անհայտ բանաստեղծ ես, չըտեսնված մինչ էսօր,//Առանց խոսքի երգ ես թափում հայացքներով լուսավոր://Ես էլ, ասենք, զարմանալի Ընթերցող եմ բախտավոր,//Որ կարդում են էդ երգերը էսքան հեշտ ու էսքան խոր:
Ո՞րն է Աստծուն հասնելու, միանալու ուղին, սոսկ Նրան «ընթերցե՞լը»: Ո՛չ, ասում է Թումանյանը, Ստեղծողին կարելի է միանալ ստեղծելով միայն.
Ամեն անգամ Քո տըվածից երբ մի բան ես Դու տանում,//Ամեն անգամ, երբ նայում եմ, թե ինչքա՞ն է դեռ մընում,//Զարմանում եմ, թե ո՜վ Շըռայլ, ինչքա՜ն շատ ես տըվել ինձ,//Ինչքա՜ն շատ եմ դեռ Քեզ տալու, որ միանանք մենք նորից:
Մարդը որպես բանավոր եկեղեցի, հոգու տուն, Բանը պետք է կառուցի իր մեջ, հոգին տանը բնակեցնի տան մաքրությամբ հրապուրելով և տքնաջան-ուսյալ հյուրամեծարությամբ ավելի շատ, քան ծիսական, արտաքին կրոնասիրությամբ.
Աստծու բանտն են տաճարները – աշխարհքներում բովանդակ.//Իբր էնտեղ է ապրում Տերը, պաշտողների փակի տակ,//Հարկավ` ազատ Նա ժըպտում է ամենուրեք ամենքին,//Բայց դու նայիր խեղճ ու կըրակ մարդու գործին ու խելքին:
Աշխարհը քերովբեից և սերովբեից երգչախումբ է` թե Սերն է խմբավարում, ողջ հավաքական ստեղծյալը` Բարձրյալի դեմքը` Ինքն Իրեն նայող անթիվ դեմքերով.
Ո՜վ անճառ Մին, որ ամենքին միացնում ես մի կյանքում,//Ամեն կյանքում ու երակում անտես, անկեզ բորբոքում,//Ողջ ազատ են ու հարազատ էս աշխարհքում Քեզանով,//Ողջը Քո մեջ` անմա՜հ, անվերջ` Քեզ են երգում Քո ձենով…
Տառապալից է հոգով արդեն իսկ Այնտեղ գտնվող մարդու կյանքն այս աշխարհում, բանաստեղծն աշխարհաթողության ճանապարհին է (վերացած հայացք ունեցող մարդու մասին ժողովրդական խոսք կա. «ասես այս աշխարհից չլինի…»).
Տիեզերքում աստվածային մի ճամփորդ է իմ հոգին.//Երկրից անցվոր, երկրի փառքին անհաղորդ է իմ հոգին.//Հեռացել է ու վերացել մինչ աստղերը հեռավոր,//Վար մնացած մարդու համար արդեն խորթ է իմ հոգին:
Այս «խորթն» այլևս երկկողմանի է,- ում համար «դեռ հեռու է մինչև Մարդը իր ճամփան»` նրան անհասկանալի է նաև մեծ հոգու հոգսը: Բանաստեղծը, ներքին պրոյեկցիայով` Տիրոջ պատկերով ստեղծվածը, ցավ է ապրում, երբ այդ պատկերը չի տեսնում իր շրջապատում – և գալիս է մեծ հոգնությունը… աշխարհից.
Առատ, անհատ` Աստծու նման` միշտ տեղալուց հոգնել եմ ես.//Հոգիս ծարավ` սըրան-նըրան մըտիկ տալուց հոգնել եմ ես.//Մինը պիտի գար իմ դեմը` ճոխ ու շռայլ անհաշիվ,//Ամեն ճամփում ըսպասելուց ու փընտրելուց հոգնել եմ ես:
Ներկայիս գլոբալացում կոչվածի, աշխարհում հզորների կողմից մղվող պսևդոհոգևոր էքսպանսիայի, ազգերի մշակութային-հոգևոր հիմքերի ծրագրավորված-մշակված քայքայման քաղաքականության կանխատեսումը չէ՞, ասես, Թումանյանի այս քառյակը.
Արյունալի աղետներով, աղմուկներով ահարկու,//Արևմուտքի ըստրուկները մեքենայի և ոսկու`//Իրենց հոգու անապատից խուսափում են խուռներամ//Դեպ Արևելքն աստվածային – հայրենիքը իմ հոգու…
Արևմուտքի և Արևելքի ներկայիս աղետալի դիմակայության շարժառիթներն այստեղ նշմարելի չե՞ն արդյոք…
«Արևելքն» այստեղ, ըստ էության, զուտ աշխարհագրական իմաստը չունի: Թեև աշխարհագրական առումով էլ կարելի է այն «հոգու հայրենիք» համարել` այնքանով, որքանով որ հենց արևելյան կրոնական-պահպանողական դրվածք ունեցող երկրներում է մարդը դեռևս որոշակիորեն պաշտպանված պրագմատիկ, սպառողական հասարակական հոգեբանությունից, նյութի գերիշխանությունից, հոգևոր քաղցից («հոգու անապատից»):
Այնուամենայնիվ, Ոգու ոդիսականն անցած բանաստեղծ-աստանդականի համար այս աշխարհը Իթակեն չէ, ավաղ.
Արևելքի եդեմներին իջավ պայծառ իրիկուն,
Հեքիաթական պալատներում սպասում են իմ հոգուն.
Ի՜նչ եմ շինում էս ցեխերում, աղմուկի մեջ վայրենի…
Ա՜խ, թե նորից գըտնեմ ճամփան դեպի էնտե՜ղ, դեպի տո՜ւն…