ԷԼԵԳԻԱ՝ ԴՐԱՄԱՏԻԿ ՍՈՊՐԱՆՈՅԻ ԿԱՏԱՐՄԱՄԲ / Ֆելիքս ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ

Սիրելի՛դ իմ Քույր:
«Դժվար ապրող մարդկանցից եմ, «դրամատիկ սոպրանո եմ»… »,- մի առիթով ասել ես դու, այնպես չէ՞…
Ես էլ եմ քո փաղանգից՝ «դժվար ապրող մարդկանց» զարմանալի, զարմանալի անուրախ փաղանգից… Ու եթե վոկալ ձայնի տեսակետից ես չեմ կարող ինձ դրամատիկ սոպրանո համարել, քանի որ այն տղամարդկային ձայն չէ, ապա վստահ կարող եմ ասել, որ իմ ներսում հնչող մեղեդին միշտ էլ դրամատիկ սոպրանոյի տեմբր է ունեցել՝ թող որ միատոն, լացակումած, բայց հանդիսավոր, ներսույզ ու խորախորհուրդ… Գիտեմ, որ մենք դժվար մարդիկ ենք մարդկանց համար: Դրամատիկ սոպրանոյի թավշյա թախիծը վայել չէ շատերի նրբալուր ականջին. ոմանց այն կարող է վանել, ոմանց՝ վախեցնել ու սթափեցնել, ոմանց էլ՝ ձանձրացնել… Բայց հենց նա ինձ կանչեց, բերեց քո աշխարհը, ես այնտեղ մտա՝ ինքս էլ չիմանալով, թե ինչպես… Քո տողերում քո ձայնով հնչող թավշե մեղեդին այնքան ծանոթ ու հարազատ էր ինձ, որ ես ոչ թե մտա, այլ ինքնաբերաբար սահեցի կամ գուցե ճախրեցի քո պոեզիայի տաճարի բաց պատուհանից ներս:
Ի՞նչ դրամատիկ սոպրանո… այդ տաճարում հնչում էր քո ապրած տարիների մեծ ու բազմաձայն երգեհոնը, իսկ դու… մեներգում էիր… Տագնապով ու սիրով տրոփող քո աստվածային ձայնը, քո դրամատիկ սոպրանոն, որ երգեհոնի բազմաձայնություն, թափ ու ոգեղենություն ունի իր մեջ, ինձ գամեց տեղում: Նկատե՞լ ես, երբ վայրի գիշատչին կամ մահաթույն օձին ուզում են հնազանդեցնել, վարժեցնել, վանդակել կամ ձեռնասուն դարձնել, այդ ընտելացումը կատարում են երաժշտության ուղեկցությամբ, որը կոլորատորային սոպրանո, ալտ, բաս կամ տենոր չէ, այլ հենց դրամատիկ սոպրանո է՝ գործիքով կամ վոկալ կատարմամբ: Նկատե՞լ ես՝ ինչպես են քնքշանում ու մեղմանում գազանները, օձերը… Ես էլ կարծես մի քիչ չարացած, մի քիչ նեղացած, մի քիչ խռովված գազան էի՝ նաև հուսահատ, նաև անառողջ ու նաև հոռետես՝ չափը մի քիչ անցած: Հնչեց քո դրամատիկ սոպրանոն, ես ակամայից ներս մտա քո բանաստեղծության տաճարը՝ որպես սրբազան ուխտավոր, և դուրս եկա այնտեղից խաղաղված, մաքրված, իմաստնացած ու լույսերի մեջ: Բայց ես մի ուրիշ բան էլ զգացի՝ ներդաշնակություն, խոնարհություն, ափսոսանք ու ակնածանք՝ ինչ-որ մեկի ու ինչ-որ բանի հանդեպ… քո մայրական անչափելի վշտի հանդեպ…
Ակամայից, ինքս էլ չիմացա, թե ինչպես, խոսքս սկսեցի առաջին դեմքով, այդպես զգացի ու այդպես արտահայտեցի քո գրքի մասին ինչ-որ բան գրելու պահանջմունքս: Կշարունակեմ առաջին դեմքով:
Գրախոսության նմանվող կամ գուցե ամենևին էլ չնմանվող (չէ՞ որ դեռ չգիտեմ, թե ինչ կստացվի) իմ այս գրվածքի բնաբանը մեր տխրանուշ, մեր ամենամեծ մենակ ու ամենամեծ տարաբախտ պոետի տողերն են… Սիրում եմ բառի տրամադրության մասին նրա այս քերթվածքը ու լսում եմ «չարտասանված տխուր խոսքերի» կախարդական թրթիռի թավշե արձագանքը՝ դրամատիկ սոպրանոյի վոկալիզի ուղեկցությամբ: Ես էլ քեզ նման եմ. «Ամենապայծառ իրավիճակում անգամ դրամատիկ մի բան խցկվում է հայացքիս մեջ: Եվ ինչքան շատ է աղմուկն ու լույսը, այնքան թախիծն ավելի է շատանում»: Դրա մեջ ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում ու հենց դրա համար եմ սիրում քո գրիչը՝ թաթախված հայ մտավորական կնոջ ազնիվ ու ազնվական, շիտակ ու իմաստուն, վճիտ ու մաքրամաքուր հոգու լազուր մելանի մեջ: Ու երբ դրան ավելացնում ես նաև գաղթական հայի ժառանգի, ազնվական դստեր արժանապատվությունդ, գրեթե տղամարդկային թափ ու շռինդ ունեցող պատվախնդրությունդ, գրիչդ իսկապես դառնում է «անթրոց սրտերու հնոցի»: Դու գրիչ վերցրիր՝ ապացուցելու մեր էպոսի չհնացող ճշմարտություններից մեկը. «Առյուծն առյուծ է, լինի էգ թե արու»: Այս ի՞նչ պատահեց… դառնաղի արցունք է կաթում ռեքվիեմ-գրքիդ էջերից, ու կաթում է հենց ընթերցողի սրտի մեջ, ծակում է անգամ քար սիրտը…
Չեմ կարող հաշվել, թե քանի գիրք եմ կարդացել իմ կյանքում, չեմ կարող հաշվել նաև, թե քանի գիրք կամ հոդված եմ գրախոսել… Շատերը կատարել եմ հաճույքով, շատերը՝ պարտականության զգացումից դրդված, շատերը, ինչո՞ւ չէ, նաև տհաճությամբ, ինչպես երբեմն պատահում է: Բայց հիմա ինձ բռնեցի «մեղավոր» մի մտքի մեջ. կուզեի ոչ թե կարդալ կամ չկարդալ, գրախոսել կամ չգրախոսել քո գիրքը, այլ կուզեի… որ այն երբևէ գրված չլիներ: Չլիներ այն գրելու առիթը, ու չլիներ նաև գիրքը: Իսկ ի՞նչ կլիներ, որ չծնվեր այս բառե ռեքվիեմդ… մարդու հոգին այդքան խորքերից տակնուվրա անող ու մղկտացնող աղոթամատյանդ: Դրանից ոչինչ չէր պակասի ո՛չ քո, ո՛չ էլ մեր բանաստեղծության հազարամյա անդաստանում, գրի ու գրականության ասպարեզում գլխապտույտ բարձունքների հասած մեր մշակույթի ծիրի մեջ: Մի՛ նեղացիր, չէր պակասի… Բայց ի՞նչ նեղանալու մասին է խոսքը, երբ գիտեմ, որ ամենաշատը դու կուզեիր, որ չգրվեր այդ գիրքը… Լիներ քո Նարեկը, որ չլիներ այս նոր «Նարեկը»:
Վաղուց գիրքդ ձեռքս է… խոստովանում եմ, որ վախենում էի բացել, թերթել… Անապատի ավազի նման դեղին ու տաք նրա կազմը՝ կարմիր շերտով՝ վրան «Հիշի՛ր» պատվիրանդ, ավելի շատ սառնաշունչ ցրտի զգացողություն էր առաջացնում: Ինձ թվում էր, որ այնտեղ… մահն է ննջում՝ տխուր, սև, սարսափազդու: Բայց երբ համարձակություն ունեցա սկզբում թերթել, քիչ ուշ՝ նաև կարդալ գիրքդ, վախս փարատվեց: Իրականում մահը մեր վախն է ու մեր վախի հնարածը… Գրքի առաջին իսկ էջից ես հայտնվեցի հոգեմտավոր միանգամայն այլ բարդ ու անմեկնելի վիճակում, սկզբում նախ չէի հասկանում զգացածս ու ապրածս: Այդքան մոտիկից ճանաչելով քեզ, ընտանիքդ, զավակիդ, ամուսնուդ` դեռ չէի երևակում, թե ինչի մասին է բառե ռեքվիեմդ… Ես կարդում եմ որդեկորույս մոր բանաստեղծություն կոչվող աղոթքները, մայր, ով նաև գրող է, բանաստեղծ ու իմաստուն կին՝ նման մեր ռազմի ու խոհեմության հեթանոս աստվածուհի Նանեին: Կարդում եմ, ու հանդուգն մի միտք ինձ հանգիստ չի տալիս, պտտվում է գլխումս, ու թվում է, թե այդ մտքից պիտի ամաչեմ: Բայց չեմ ամաչում ու հիմա բարձրաձայն ու վստահ ասում եմ. քո դրամատիկ սոպրանոյի մեջ ողբի ու սուգի, ատելության ու չարության ոչ մի նոտա չկա. այն ծայրից ծայր լուսերգություն է… Այնտեղ մահ չկա, միայն կյանք է ու սեր…
Ես գիտեի, որ մայրերի ու զավակների կապվածության ու սիրո մեջ բնություն կա, գիտություն կա, միստիկա կա, տիեզերք կա, Աստված կա… Հենց նոր համոզվեցի, որ այդ կապի մեջ գրականություն էլ կա, իսկ ավելի ճիշտ՝ պոեզիա: Ես գիտեի նաև, որ մայրերը չեն մեռնում, նրանք երկնքից անվերջ հետևում են իրենց զավակներին՝ տիեզերական լույսերի մեջ պահելով նրանց տագնապներով ու վախերով լի ճանապարհը: Հիմա իմացա, որ զավակներն էլ չեն մեռնում… նրանք միշտ ներկա են ու «ոսկեաչվի» հայացքով հսկում են մայրերի կյանքի ընթացքը, ցրում նրանց կյանքի «գորշությունը գաղջ».
Կարկուտը խփեց, //Երկինքը թոն է, //Ամեն ինչ խոնավ//Ու մգլահոտ է, //Ժանգոտ բորբոսն է//Պատել սար ու ձոր…
Այո՛, բայց… գարունը՝ քո թող որ «ցրտահար գարունը», չի ուշանում: Ահա թե ինչու է այսքան լույս ու մեղեդի կաթում այս գրքի էջերին ու այս գրքի էջերից:
Շատ էի ուզում ու նույնիսկ փորձեցի խոսել «Հողն ավելի սիրեցիր», և «Ծնունդդ շնորհավոր, տղաս» և «Օրորոցային» բանաստեղծությունների մասին: Նույնիսկ մի ամբողջ պարբերություն գրեցի, բայց հետո ջնջեցի: Ո՛չ, դա դյուրին չէ, դա ճիշտ չէ, դա նաև պետք չէ… Հատկապես այդ երեք բանաստեղծություններդ վախեցնելու չափ լավն են, դրանք նման են երգի՝ դրամատիկ սոպրանոյի կատարմամբ, այդտեղ վերքդ այնքան բաց է, հոգիդ՝ այնքան մերկ, որ ոչ ոք իրավունք չունի դիպչելու ո՛չ վերքիդ, ո՛չ հոգուդ: Դրանց մասին ոչինչ չի կարելի գրել, ով ուզում է, թող կարդա…
Մեկ ուրիշ առիթով դու գրել էիր. «Մի մանկություն կա մեջս, որը փայփայելով պահել եմ, ու դա օգնում է սովորականի մեջ ֆանտաստիկ բան տեսնել»: Իսկապես, դու հիմա էլ քո մեջ պահում ես այդ մանկությունը, որի արտացոլանքը տեսնում ես նաև Նարեկիդ մեջ, դու «գրականություն չես անում», պարզապես այդ նույն միտքն ու նույն զգացողությունը հանճարեղորեն աղոթքի ես վերածում, ու «բանաստեղծություն ես լալիս» Նարեկի համար.
Տեր, աչքդ վրան պահիր, //Չխաբվես բոյ-բուսաթին, //Մանչուկ է, հեքիաթով լի, //Հավատում է հրաշքներիդ: //Տեր, աչքդ վրան պահիր, //Մինչև գամ հասնեմ զավակիս, //Մինուճար է լույսը աչքիս, //Մի թող՝ խարխափեմ խավարում:
Հանգեր չկան, անգամ կոչականն ու արգելական հրամայականը շեշտված չեն… իսկական նարեկացիական աղոթք Նարեկից՝ Նարեկի համար: Գրքի թերթերն էլ մագաղաթագույն են, խնկենի ու խնկաբույր…
«Սևագրություն» խորագիրն ես տվել բանաստեղծական ժողովածուիդ, որի առաջին շարքը Նարեկի մասին գրված աղոթքներդ են: Պարզ է, թե ինչու «Սևագրություն»… Այստեղ սևը սգո գույնը չէ, և այստեղ ընդհանրապես սև ոչինչ չկա: Մայրական սերը լեռնային աղբյուրի պես մաքուր ու անապակ է, ու այն պահից, երբ մայրն առաջին անգամ իր կրծքի տակ զգում է մեկ այլ փոքրիկ սրտի բաբախ, նրա սերն այլևս մաքրագործված ու սրբագործված է Աստծու ձեռամբ, ու մարդկային ձեռքի մաքրագրության ու սրբագրության կարիք չունի… Դու թղթին ես հանձնել քո կարոտը, կարոտի ի՞նչը մաքրագրես, որ կոչես «Մաքրագրություն»… Քո սերը, քո մայրության անափ երջանկության ու հպարտության զգացողությունը այնքան մաքուր են, բնական ու անեղծ, ինչպես լինում է բնության ամեն մի սքանչելիք՝ արևածագը, մայրամուտը, ձյունը, ջուրը, հողը. դրանք կարելի՞ է մաքրագրել, խմբագրել, սրբագրել… Սերդ ու ցավդ արցունքիդ հետ դուրս են հոսում, արցունքիդ պես ջինջ են ու մաքուր: Ի՞նչը մաքրագրես, որ արցունքից ավելի մաքուր լինի: Ես այսպես հասկացա քո «Սևագրություն» խորագիրը:
Ձյունը՝ փափուկ, ճերմակ, //Ձյունը, ես չէ, տղաս, //Քնքուշ ծածկում է քեզ, //Պաղ ու անճարակ: //
Օրորոցայի՞նը մաքրագրես, քամու ողբաձայն վայո՞ցը, թաց աչքերիդ տառապա՞նքը, թե՞ անկեղծ խոստումդ.
Գարնանը կգամ, //Մի քիչ սպասիր, կգամ, //Գիրկս կառնեմ քեզ ու, //Դու էլ ինձ կգրկես, //Օրոր կասեմ, նանիկ,//Ու միասին տաքուկ//Կքնենք հանգիստ ու արևակեզ:
Որտեղի՞ց եկան այս տաք երանգներն ու բառերը, ո՞ւր մնաց սևը… սև գրությունը… ի՞նչ սև, եթե շուրջդ Նարեկի արևընծա նկարներն են, նկարներից տարածվող մեղեդիներն ու բույրերը, շարժումներն ու լույսը, կուրացուցիչ լույսը, որը սևին տեղ չի թողնում: Այդ հիմա ես դու նրա նկարներին նայում այդպես վշտաբեկ, թաց ու նվաղուն աչքերով, հուսակոտոր սրտով: Ախր, դու դրանց սրբազան երկունքի ականատեսն ու վկան ես եղել, դրանք կյանքից են ծնվել, կյանքի մասին են, լույսի, հույսի, հավատի ու երազի մասին: Նրա՝ ծովից դուրս նետված ջրահեղձ ու համր ձկները աղաղակում են, նրանք ապրել են ուզում անգամ անջուր, հեղձուկ տարածքում: Իսկ Նարեկը՝ նվիրյալդ… քո տեսիլքի մեջ իր թափանցիկ եթերից է հսկում, «նրա կապտալույս հայացքը ճառագում է վերից»՝ իր մաքուր երկնքից… նա լուսածիր աչքերը հառել է վար.
Հարցնում ես՝ ո՞ւր է ծովը, //Ծովերս ո՞ւր են, //Հարցնում ես զարմացած//Մանկան պես:
Նարեկի մի քանի կտավներ վերնագրված են հենց այդպես. «Ո՞ւր է ծովը»: Նա ծով է որոնում ծովի ափին: Նարեկին նույնպես, ինչպես ամեն մի օժտված արվեստագետի, երկրային առօրյա կյանքը՝ իր գորշ ունայնությամբ, քիչ բան կարող էր տալ: Այդ պատճառով է, որ ապրելու ու վեր բարձրանալու համար նա պիտի կերտեր, հորիներ իր այլ աշխարհը, իր եզերքը, ծովի մոտ կանգնած՝ ծով պիտի որոներ, երկնքին նայելիս՝ երկինք փնտրեր: Նարեկի գեղանկարչությունը արվեստի սովորական պատկերացումների մեջ չի տեղավորվում և չի էլ կարող տեղավորվել: Նա՝ լեռնային հորդահոս գետի նմանվող իր տաղանդին պիտի խառներ նախնիներից ժառանգած ազնվագույն գեների վարար ու անսանձ մի քանի խենթ վտակներ էլ՝ հորից, մորից, քեռուց, պապերից, ժողովրդից… Եվ բնական է, որ սովորական, նյութական, առարկայական աշխարհի պատկերները, ձևերը չէին բավականացնի նրան: Նա պիտի ստեղծեր իր նշանագրային, նշանապատկերային համակարգը՝ կյանքը տեսնելով ու պատկերելով թե՛ ծովի խորությունից, թե՛ երկնքի բարձրությունից: Ծովի ու երկնքի հատման կետում է ծնվել նրա գեղանկարչությունը, նրա երազանքների ու իրականության տիեզերքը:
Մայրական տեսիլքի մեջ Նարեկը ծով է փնտրում, ծովեր… ծարա՞վ է նա, այրվո՞ւմ է… ո՛չ, դա շատ պարզունակ կլիներ Նարեկի համար ու Ալվարդի համար էլ… Ծովը՝ ջրային այդ վիթխարի անսահմանությունը, կյանքի տարերքն է, կյանքի թարմ շունչը, կյանքն ինքը: Իզուր չէ, որ խորհրդապաշտներն այդքան սիրել են ծովը՝ ամենատարբեր տրամադրություններ, հույզեր ու խորհուրդներ վերագրելով նրան: «Ծովը սիրտն է բնության, ուրկե արևներ կծնանին»,- ասում է Շանթի՝ կյանքի ու սիրո վայելքն ապրող հերոսը: Կրոնավորի շղթայված միտքը հակադրվում է՝ ծովը մեղքերի խորհրդանիշ է, պետք է երկնքին նայել, երկինքը միտքն է բնության…
Նարեկի համար էլ ծովը բնության սիրտն է, իր սիրտը, որտեղ ապրում է իր մեծ ընտանիքը՝ ծնողների, տատուպապերի հետ, ու այդ մեծ ծովի խորքում ու գրկում նրա երկու ծովերն են՝ զավակները, այդ նրանց է փնտրում երկնքից՝ հսկելու նրանց աննավապետ նավագնացությունը կյանքի մեծ օվկիանոսի անհայտության մեջ ու նրանց մասին է հարցնում՝ ծովերս ո՞ւր են: Երկնային նավապետը նրանց համար խաղաղ ու անփորձանք նավահանգիստ է որոնում իր «ծփանուտ երազի ափունքում» (Մեծարենց): Ամեն ինչ եթերային է, ամեն ինչ անիրական, բայց դու… անքուն ու անհանգիստ մայր՝ այդ մեծ ու փոքր ծովերի մեջ ջրամույն, դու սթափվում ես հանկարծ, ընդհատվում է քո գունավոր երազը, ու անձրև է մաղում գլխիդ, որը անձրև էլ չէ.
Հեղեղ է, կարկուտ, ցեխաջուր, //Ծովից ծով անսահման ցավի մեջ:
Դժվար է պատկերացնել, որ «ցեխաջուր» անգույն ու անհրապույր բառով կարելի է այսպիսի ծովանկար վրձնել կամ ցավ բանաստեղծել, որ քո թաց ու սառած անձրևը կարող է նաև վառող լինել, որովհետև մոր արցունք է քո արցունքը:
Ծովի ու նավի սիմվոլների վրա կառուցված բառապատկերներ կան շարքի ուրիշ էջերում էլ: Ծովը քո վշտի անընդգրկելիության չափանիշն է, իսկ նավը՝ դեպի հորիզոն լողացող զավակդ: Տիրոջ հետ երկխոսությունը ինքնասփոփանքի հանճարեղ աղոթք է, որ կարող էր գրել ուժեղ մայրը միայն՝ ուժեղ զավակի կորստի մասին: Ո՞վ կարող է սփոփել նրան, ո՞վ կարող է կիսել նրա վիշտը… «Ուժեղի վիշտը դժվար է կիսել»,- ասում է բանաստեղծը: Ուժեղը բանաստեղծից լավ գիտի դա և կառուցելով իր երկխոսությունը Տիրոջ հետ՝ նա կարծես մեզ՝ սովորական մահկանացուներիս, ազատում է մեծ բեռից իրեն սփոփելու ապարդյուն փորձից, որը, միևնույն է, ավարտվելու էր ոչնչով: Փշաքաղվել կարելի է այս բանաստեղծության մտավոր ու զգայական ծավալից ու խորքից: Մայրը չի տեսնում հորիզոնից անդին լողացող նավը, բայց ի՞նչ են աչքերը հոգու տեսողության համեմատ. «Տերն ասում է՝ հոգուդ աչքերը բաց: Այդ աչքերը երբեք չեն փակվում»: «Հոգի չունեմ, հեռացող նավը տարավ»,- պատասխանում է մայրը.
Աչքեր՝ բացվող ու փակվող, չունեմ: Ռունգեր չունեմ: //Ոչ մի գույն, ոչ մի բույր: Աղի ծով եմ դարձել, Տեր: //Տերն ասում է՝ ծովը քիչ չէ, կմաքրի:
Ի դեպ, «Հիշի՛ր» էսսեում, դու ծովը պիտի համարես «մեր հիշողությունը, որը զուլալվում ու շողշողում է արևի տակ…»:
Քո սիրո մաքրության մասին մեկ այլ քերթվածում դու մի ուրիշ բարձրություն ես ելնում՝ հայտարարելով, որ որդուդ հարությանն ընդառաջ ծոմ չես պահելու, որովհետև «ամենամաքուրը տարան քեզնից, ու դու մաքրվելու և կեղտոտվելու բան չունես»: Դու անվերջ, ամեն էջում, ամեն տողում նրան ես ուզում, նրա մոտ ես ուզում գնալ, որովհետև դու ազատվել ես մահվան վախից՝ մարդկանց կողմից հորինված այդ ստից, որ իբր մահը վերջն է: Ես հիանում եմ քո քաջությամբ, մահամերժության քո հզոր փիլիսոփայությամբ: Մահը այստեղ է, երբ դեռ չկա, բայց ամեն վայրկյան զգում ես նրա ուրվականը, մեռյալ դառնալու վախը: Իսկ այնտեղ՝ երկնքում, մահից հետո անսկիզբ ու անվախճան ազատություն է, կյանքն այնտեղ է, մանավանդ, երբ այնտեղ ավելի շատ «ձերոնք-մերոնք» կան, քան այստեղ: Որտեղ չկա մահվան վախ, այնտեղ մահ էլ չկա: Ահա այսպես ես դու ուզում գնալ նրա մոտ, գնալ ոչ թե մահվան գիրկը, այլ կյանքի գիրկը: Ու որքան էլ երջանկության բարձունքներում դժվար է հիշել մարդկանց, դու խոստանում ես, որ իմաց կտաս, երբ տեղ հասնես, ու կպատմես, թե հատկապես դժվարացած շնչառություն ունեցող մարդու համար «ինչ վայելք է առանց հևոցի հանդարտ շնչելը».
Գլուխդ դրած միակիդ ուսին հաղթ, //Նրա բույրի մեջ: //Քո կաթի բույրն է, քո միածինը, //Դու դրախտում ես, //Ու շուրջը նրա ձերոնք-մերոնք են`//Լույսի զավակներ:
Ճամպրուկային է տրամադրությունդ… Թախիծ ու հոգնություն կա «Ճամպրուկս եմ հավաքում» բանաստեղծության տողերում: Ասես ուր որ է պիտի բարի ճամփա ընկնես ու չգիտես՝ ինչ տանես, ինչ թողնես.
Սիրած գրքերդ բազում, //Թե երգի շարոցներդ պես-պես, //Նկարներդ կիսատ թողած, //Թե թաքուն խոսքերդ չասված: //Լռությունդ, ժպիտդ ներող, //Որ ես մնում եմ, դու գնում՝ տղաս, //Որ արդար չէ, այդպես չի լինում, //Որ Աստծո անհեթեթ սխալ է սա:
Թո՛ղ ճամպրուկդ, քո՛ւյրս, ճակատագիրն ինքը լավ էլ բացում ու փակում է մեր ճամպրուկները, դու մի՛ խառնվիր նրա ճանապարհի պատրաստությանը: Ու ժպիտդ էլ պահիր ոչ թե հեռանալու, այլ մնալու համար:
Ժպտալով եմ հեռանում այստեղից, //Մոտդ եմ գալիս, իմ միակ, //Վաղորդայնի մշուշում//Արդեն տեսնում եմ քեզ, //Շողարձակ աչքերդ լուսե, //Հասակդ պարթև ու հպարտ: //Ես՝ մատնաչափիկ, ես՝ թիթեռ, //Ծվարելու եմ թևիդ տակ, //Իմ տաք, իմ անուշ, իմ կարոտ:
Որպես բանաստեղծություն շատ սրտաշարժ է, շատ քնքուշ ու անուշ, բայց որպես ցանկություն՝ ո՛չ: Տերյանը կասեր. «Այնքան սրտագին, այնքան փաղաքուշ// Խոսքեր կան լեզվում քո նաիրական… »:
Իսկ հիմա ես կասեմ: Դու՝ միստիցիզմի, գերբնականի ու երկնայինի մեծ գիտակդ ու հավատավորդ, երբևէ հարցրե՞լ ես երկնքի քո հարազատներին՝ նրանք ուզո՞ւմ են քո ճամփորդությունը դեպի տուն: Դու գիտե՞ս, թե մենք որքան ենք խանգարում նրանց անդորրը՝ այնտեղ գնալու մեր անգետ, անմեղ ու անզգույշ ցանկությամբ: Չէ՞ որ զավակդ քեզ է պահ տվել իր երեք գանձերին՝ կնոջն ու երկու զավակներին, որ նաև քոնն են, ու որոնց մասին այնքան քնքուշ տողեր ես գրել, նրանց կոչել փոքրիկ արևներ, ոսկե ծաղիկներ, նեկտարով լեցուն երկու պտկած բողբոջ, որ պիտի ծաղկեն ու, որպես երկու հզոր վահան, պաշտպանեն քեզ խավարից: Նրանք «գամել են մահդ իրենց կյանքի մեջ», ու ինքդ էլ ես վարանում.
Ելնեմ ո՞ւր գնամ, ո՞ւմ թողնեմ նրանց//Դատարկ ու դաժան ժամանակի մեջ:
Չէ՞ որ դու հիմա միայն մայր չես, այլ Մեծ Մայր, քո տան ոգին, պահապան հրեշտակը, չարխափան ուժը: Հիմա դու ես քո տան վահանը, չարը վանող ամեհի հսկան, որ կաղնիացել է կորստից ու կարոտից: Դու Աստծու քույրն ես, ու քո գիրկը խորան է, որտեղ դեռ պիտի ծվարեն Նարեկի զավակներն ու թոռնիկները: Ու միայն այդ ժամանակ դու իրավունք ունես հավաքել ճամպրուկդ, որովհետև միայն այդ ժամանակ դու ասելու ու տանելու բան կունենաս Զավակիդ… Ու այդ ժամանակ այս գիրքն էլ կդնես ճամպրուկիդ մեջ ու իմ այս խոհն էլ…
Գիտեմ, դժվար է, որովհետև սասանվել է ամենաանսասանդ՝ հավատդ, այն ամենաամուրդ, որի վրա կառուցել էիր երկիրդ ու երկինքդ, այն ամենաքոնը, որպիսին միայն արյան բաղադրությունն է լինում: «Արտասվում եմ, որովհետև չեմ հավատում Քեզ, //Չեմ հավատում երկնային արքայությանդ»,- ասում ես Աստծուն ու ինչպես հավասարը հավասարին՝ քննում ես Նրա գործերը, դատում Նրան: Միգուցե դու իրավունք ունես չհավատալու ու անթաքույց, բարձրաձայն գոռալու քո նահանջի մասին, բայց վախենամ, որ խաբում ես ինքդ քեզ, այլապես Աստծուն չհավատալով, ինչպե՞ս պիտի հավատաս երկնային արքայության մեջ սիրելիներիդ հանդիպելու հրաշքին: Չէ՞ որ եթե անգամ իսկապես չլիներ Աստված, մենք պիտի հորինեինք Նրան՝ Նրա տանը, Նրա աջ կողմում ծվարած մեր թանկ մեռելներին, մեր կորուսյալներին կրկին գրկելու անդիմադրելի ցանկությունից դրդված: Գուցե հենց այդպես էլ արել ենք… ո՞վ գիտի… Դու ասում ես, որ չես հավատում նաև երկրային արքայությանը.
Քո չեղած կորուսյալ դրախտի որոնումներով//Այս դժոխքը, որ երկրային է կոչվում, //Դրախտ դարձրեցի ծնելով ու ստեղծելով, //Ինչպես, իբր թե Դու էիր անում, //Ասում են, ասել են, էլի են ասելու: //Չեմ հավատում:
Չես հավատում, բայց, ամեն դեպքում, մեծատառով ես դիմում Բարձրյալին… Ազնվական ու բարեկիրթ տիկի՞նն է միշտ արթուն քո մեջ, թե՞ անուղղելի, բնածին հավատավորը… Վախենամ՝ երկուսն է…

ԳԵՂԱՆԿԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊՈԵԶԻԱ
Ալվարդ Պետրոսյանի բանաստեղծությունների «Սևագրություն» ժողովածուի երկրորդ շարքը կոչվում է «Ցավի ծիածան»՝ խորհրդապաշտական վերնագիր՝ խորհրդապաշտական պատկերներով: Կյանքը ծիածանագույն գեղադիտակ է՝ անվերջ փոփոխվող նախշուն ձևերով, միայն թե գեղադիտակի գունագեղ ապակիները կոտրված են, ու դրանից պատկերները խաբուսիկ են, ձևախեղված, ինչպես կյանքը: Այս այլաբանությունը գեղադիտակի զարդանախշերի պես ծավալվում, տարածվում, ընդարձակվում ու փոփոխվում է «Սևագրություն» բանաստեղծության կարճ տողերի մեջ: Կարծես այն Շանթի «Իջե՜ք, իջե՜ք երազների» «երկվորյակը» լինի: Ունայնության փոսն այստեղ «հեքիաթ ու խաբկանք, հմայող ու կանչող» ջրհորն է, որի հատակին միաժամանակ ու հավասարաչափ պարզ ջուր է ու չարքեր, բարին ու չարը՝ երկուսն էլ խեղդող…
Բանաստեղծուհին «բանաստեղծություն է լալիս» իր հեռացած սիրելիների համար: Նրա բանաստեղծությունն ու սև մարգարիտե շարոց արցունքները ծովի խորքերից են ծնվում, կրկին ծովի՝ անհայտ ու անվերջանալի այդ առեղծվածի: Նա «գրականություն չի անում», ապրում է իր օրը՝ սեղանին աղ ու հաց, հանապազօրյա ջուր՝ իր տան համ ու հոտով: Օրը ապրում է թանկ ու հարազատ մարդկանցով, ծովից ծով հայոց երազներով, սրտի ցավով ու կարոտներով ու… «ամենօրյա կիսատ մնացած մահով»: Եվ այն, ինչ գրում է ապրած օրվա ակնթարթներին՝
Համեստ ու շքեղ բառեր են//Իմ անցնող օրերի պես, //Սա գրականություն չէ…
Հենց այստեղ, նրա ապրած օրվա ակնթարթների, վերելքների ու անկումների մեջ ծնվում է մի բան, որ գրականություն չէ, որովհետև գրականությունից վեր է ու դեռ անուն չունի: Դժվար կամ միանգամայն անհնարին կլինի հասկանալ այն, ինչի մասին գրում է Ալվարդ Պետրոսյանը, եթե նրա գիրքը կարդալուն զուգահեռ չթերթենք Նարեկի գեղանկարչական գործերի ալբոմը: Միայն այդ դեպքում կարող ենք ասել, որ ինչ-որ բան հասկացանք: «Ցավի ծիածան» շարքում Ալվարդ Պետրոսյանն ասես կարդում է Նարեկի կտավների գաղտնագրերը, գունաբծերով խազագրված նոտաները ու բանաստեղծելով պատմում դրանք: Սա է ամբողջը…
Արվեստաբան Կարեն Միքայելյանն այսպես է գրում Նարեկի նկարների մասին. «Նրա կտավներում արտացոլված են ոչ միայն հեղինակի մտքերն ու հույզերը, այլև ժամանակի փոխակերպությունները: Ոչ ուղղակիորեն, այլ անտեսանելի ներքին «հայելիների» մի ամբողջ համակարգի միջոցով՝ շատ նրբին ու փխրուն «հայելիների»»:
Մայրը, իսկապես, գրականություն չի անում, նա նայում է այդ հայելիների խորքը, տեսնում ու լսում է որդու սիրտն ու միտքը և այն, ինչ գրում է, հայելիների խորքի մեկնությունն է կամ թարգմանությունը: Այդ պատճառով նրա բանաստեղծություններն էլ Նարեկի կտավների պես ունեն միստիկ վերնագրեր, որոնք երբեմն չեն համապատասխանում բանաստեղծության բովանդակությանը, դրանք հաճախ ծնվում են տեսիլքներից, հաճախ երազներ են, պատրանքներ, մղձավանջներ, պատկերացումներ… Նարեկը աբստրակցիոնիստ նկարիչ էր: Դա նկարչության լեզվով ավելի դյուրին է պատկերել, քան բանաստեղծության լեզվով: Այդ է պատճառը, որ նրա կտավների բանաստեղծական փոխակերպումը մայրը չի համարում գրականություն: Ու հենց այդտեղ՝ ցավի, տառապանքի ու կարոտի խաչմերուկում երկունք է տեղի ունենում՝ ծնվում է արվեստի մի նոր ժանր՝ աբստրակտ գեղանկարչության պոեզիա: Հիշեցի մեծերից մեկի խոսքը. «Տառապանքի մեջ ոչ մի լավ բան չկա, բայց ամեն լավ բան ծնվում է տառապանքից»:
Ալվարդ Պետրոսյանի «Ցավի ծիածան» շարքը հասկանալու համար անհրաժեշտ է Նարեկի կտավներից գալ դեպի բանաստեղծություն, հակառակ դեպքում կմոլորվենք անորոշության մեջ: «Նարեկը գունեղ աբստրակցիաների շարք ունի: Գունաբծերի խաղում անգամ կարելի է նկատել անտրոպոմորֆ էակների: Իսկ գուցե այդպես թվո՞ւմ է: Զգացվում է անորոշ, հատկապես աբստրակտ ինտրիգ՝ ահա հենց դա է բնորոշ Նարեկի նկարներին՝ անկախ բովանդակությունից: Նույնիսկ եթե դա սպիտակ սեղան է՝ կանաչ շշերով, դեղին կիտրոնով և կարմիր ձկներով: Կարծես ոչ մի հատուկ բան չկա, բայց ահա զույգ ձկները վտանգավոր հավասարակշռում են սեղանի ամենաեզրին: Պատահականությո՞ւն է: Իհարկե, ո՛չ: Բայց ինչո՞ւ: Հեղինակը չի բացատրում: Մինչև վերջ չասված ահա այդպիսի խիզախ, կտրուկ, մաքուր գույներով աչքի ցանցաթաղանթը գրգռող միզանսցեն»,- կարդում ենք Կարեն Միքայելյանի մեկնության մեջ:
Այս ամբողջ աբստրակցիայից, մինչև վերջ չասված միզանսցենից ծնվում է դրա պրոյեկցիան պոեզիայի մեջ, ու նույնքան արտասովոր և խորհրդավոր են նաև այդ միզանսցենների բառե շապիկները՝ «Տերս ինձ անապատ տարավ», «Հեռանալիս ինձ կախեց ծառից», «Եվ միրաժներ էին ծածանվում օդում», «Մնացյալը՝ դեղին մոռացման փոշի», «Հալչող քարավան՝ ճոճվող ինձ նման»: Կամ.
Տապից աղի է ամեն ինչ, աղու, //Չորացած ծառի ու երազիս պես: //Լուսնի մահիկը գիշերը բերեց, //Սառած հոգուս հետ՝ կապտալույս սարսափ…
Ի՞նչ է սա, պոե՞զիա, արձա՞կ, գեղանկարչությո՞ւն, պատմությո՞ւն, թե՞ նոր մի բան՝ ծնված Նարեկի կտավներից, Նարեկի աշխարհից ու տարաշխարհից:
«Բալլադներ» կոչվող շարքի երկրորդ բանաստեղծությունը այլաբանություն է՝ ծնված տեսիլքից. երկու օվկիանոսներ ու ծովեր անցած, դրանց ջրերում սուզված ու ելած բանաստեղծուհուն չի հաջողվում սուզվել Մեռյալ ծովում: Նա սահում է մեռած ջրերի վրայով, որտեղ կյանքը հակացուցված է, որտեղ կենդանություն չկա, կա «միայն մահ՝ աղի ու աղու».
Ի վերջո ջրերը ինձ չտարան, //Ինձ գայթակղեց ու շոյեց մեկը, //Որ չթողեց՝ գնամ-//Հողը, հողը, հողը սև:
Ինչպես Նարեկ Առուշանյանի կտավներում, այնպես էլ Ալվարդ Պետրոսյանի բանաստեղծություններում ոչինչ անիմաստ չէ, արվեստաբանի խոսքերով՝ ամեն ինչ ստիպում է «խորհել, խորասուզվել ու կռահել: Այդ փոքրիկ նկարների տիրույթում թևածում է անորսալի մի տրամադրություն, ինչ-որ առեղծված»: Սովորական չեն թե՛ կտավների և թե՛ բանաստեղծությունների վերնագրերը, բնանկարները, մարդկանց ուրվագծերը: «Ուզում եմ դարակազմիկ բան ասել» բանաստեղծության մեջ Ալվարդ Պետրոսյանն այդպես էլ չի ասում դարակազմիկ բան, բայց բառախաղերը, կրկնություններն անսահմանորեն խորացնում ու ընդգծում են նրա եղերական տրամադրությունը, որն էլ ընկալվում է որպես մոր սրտից պոկված դարակազմիկ բան.
Անցյալ կորուսյալ, կորուսյալ անցյալ, //Եվ կամ էլ թե ի՞նչն էր անցյալ-կորուսյալն այդ,
Ինչն էր, որ անցավ, այդ ինչ կորցրի, //Գրողի ծոցը, ծոցը գրողի:
«Գյուղական հովվերգություն» բանաստեղծությունն էլ հեռու է վերնագրից: Կարծես հեղինակը երազ է պատմում, որն ընդհատում են լուսադեմին կռնչացող ագռավները: «Գիշերը մագիլները խրել է սրտիս մեջ, // Ցավի ինֆրաձայնը ծղրիդներն են տարածում եթերում»: Ծղրիդներից բացի, ուրիշ ոչինչ չի հիշեցնում հովվերգություն: Վերջանում է բանաստեղծությունը տատի սովորեցրած «Տեր մեղա»-ով՝ հայտնի չէ ինչի ու որ մեղքի համար: «Ոխերիմ բարեկամներիս» արտասովոր վերնագրով բանաստեղծության մեջ կրկին գիշերային տեսիլքներ են, միրաժներ, չարքեր, խավար, լաց, աղմուկ, շշուկներ, որոնք «սարդոստայնի պես նուրբ ու մահաբեր՝ պատում են հոգին» ու դառնում ոխերիմ բարեկամներ.
Խավարը լիքն է խուլ փսփսոցով՝// Չարքերն են բվվում, //Լուսնամահիկը շեղբի է նման՝//Թուրքի յաթաղան:
Այս շարքում Ալվարդ Պետրոսյանն ունի «Ինձ չներեցին» տողով սկսվող ինքնակենսագրական բնույթի հետաքրքիր մի բանաստեղծություն, որի տողերի միջով ասես իր կյանքն է անցնում՝ երիտասարդ տարիներից մինչև եղերական օրեր: Այստեղ երևում է նաև բանաստեղծուհու համեստ ու նուրբ ինքնագնահատականը: Մինչ Նարեկի կորուստն էլ դյուրին չի եղել նրա կյանքը. չարակամ մարդիկ միշտ գտել են նրան ցավեցնելու, նախանձելու, նեղացնելու պատճառներ: Չեն ներել նրա անմատույց գեղեցկությունը, նրա դառն ու անհաս հպարտությունը, չեն ներել նրա երջանկությունը, դժվարություններն ու լռությունը զուսպ.
Ինձ չներեցին հավատս, սերս, //Լուսե զավակիս շնչած օդը իսկ: //Հիմա չեն ներում դժբախտությունս…
Ինչո՞ւ է այդպես… այդպես է, որովհետև «գետնաքարշ, նսեմ խավարամոլի չարության համար ամեն մի մեծ բան աններելի է»: Իր ժողովրդին անմնացորդ նվիրված, նրա գրականության Արարատի բարձունքին այդքան ինքնատիպ ձեռագրով նուրբ հետագիծ թողած ազնվական հայուհին իրավունք ունի մեծ համարել իրեն, իր գրականությունն ու արվեստը, իր ընտանիքը, զավակին: Եվ հենց այդ մեծության համար է նա այդքան հալածական ու մենակ, «չարության կոծոծը սրտին կպած», որ «քամում է նրա կյանքը կաթիլ-կաթիլ»: Քառյակն ավարտվում է գտնված գեղարվեստական պատկերով.
Ցավի վարդեր են՝ դաժան, անթառամ, //Ես՝ մահկանացուս, ես՝ անօգ, անկամ:
«Սիրո մուրացիկ եմ» բանաստեղծությունը պատմություն է շրջապատի գորշությունից վեր կանգնած, մաքուր երազներով ապրող մարդու մասին, ում համար ապրելը մեծ սնափառություն է, իսկ մեռնելը՝ մեծ մեղք: Նա սովալլուկ ու անտուն սիրո մուրացիկ է, ում հոգին ցավից չորացել է, բայց ոգին տրոփում է: Ճանապարհը, որ դեռ չինական փիլիսոփայությունից հավերժության խորհրդանիշ է, մթար է ու անհայտ, բայց այն դեպի լույսը, դեպի Տերը ընձյուղված վերասլաց ճանապարհ է.
Ճանապարհն է մթար, //Ես ելքը չեմ գտնում, //Հետքը վերասլաց՝//Մատղաշ շողուն ծիլեր, //Եթերներում կապույտ// Ընձյուղվել են ի Տեր:
Անցած ճանապարհի մասին է նաև «Ծույլ ու անփույթ ապրեցինք» բանաստեղծությունը: Ճանապարհի սկիզբն այնքան լավն էր, վառ ներշնչանք ու խենթ պատում կար սկզբում, սակայն վերջը կիսատ-պռատ է, ճամփորդը՝ շնչահեղձ:
Խոսքի, բառի ու բանի պատկերավորման, արտասովոր բառապատկերների մեծ ու փոքրիկ ջրվեժներ կան գրքի բոլոր էջերում: Մակդիրները, համեմատությունները, փոխաբերություններն ու այլաբանությունները հանկարծաստեղծ են ու անընդհատ: Ասես բանաստեղծուհին կրակն է ընկել բառերի անվերջ հոսքի ձեռքը ու չի հասցնում թղթին հանձնել դրանք. «Բառերը քար են դարձել, հարվածում են գլխիս»,- գրում է նա:
Ցավը մաշկի պես պատել է հոգիս, //Նաև մարմինս՝ փշերը ներսում: //Կյանքի թրթիռը՝ ասեղի ծակոց, //Մի պուտ արյուն է՝ արագ մակարդում:
Կամ. «Ներսույզ կարմիր արցունքներ են հոսում//Դեպի ներս, դեպի խորքը սպիտակ լեռան», իսկ մի քանի տող վար՝ «Դանդաղ, անջրդի անհավատ մի կյանք //Ծորում է սորուն ավազի պես չբեր»:
Այսպիսի բառապատկերներն ու բառաքանդակները սփռված են ամբողջ ժողովածուի էջերում: Իրար անհամապատասխան ու հակադիր բառազույգերը, բառակապակցություններն ու մակդիրներն այնքան են խորացնում դրամատիզմը, ընթերցողին գամում տեղում, տողի ու բառի վրա, որ հեղինակի հոգեկան ու մարմնական ցավը սկսում են ցավեցնել, ճնշել ու ընդարմացնել ընթերցողին… Դժվար է դիմանալ հոգեկան ցավի այդ բարձր լարմանը. դրանից սիրտդ, գլուխդ, մկաններդ, ոսկորներդ, անոթներդ ու բջիջներդ սկսում են մղկտալ… Ցավի ծիածան, գունավոր, արյունոտ լուսին, թունոտ ողբերգություններ, լույսի մեջ կանգնած մերկ ու խոցելի մարմին, արնածորող կտցահար վերքեր, որ չեն սպանում, այլ միայն մղկտացնում են մարմինն ու հոգին…
Դեռևս 13-րդ դարում մեր մեծ միստիկ ու որդեկորույս բանաստեղծ Ֆրիկն Աստծուն բողոքում էր երեք անարդարության մասին՝ սոցիալական, ազգային ու բնական: Երեքի մեջ էլ նա հասել է բոլոր ժամանակների մեծագույն բարձրության: Բնական անարդարության դեմ նրա բողոքի ձայնի արձագանքը դարերի խորքից հասել է նրա գրչակից քրոջը՝ Ալվարդ Պետրոսյանին: Ֆրիկը բողոքում էր՝ ինչո՞ւ է ատամնաթափ պառավն ապրում, իսկ երիտասարդ աղջիկը մահանում, ինչո՞ւ է մեկն ապրում հարյուր տարի, իսկ մեկը՝ տասը և ոչ ավելի: Դարեր են անցել, ու մերօրյա պոետները կրկին երկինք են հղում նույն հարցերը, միայն թե ափսոս, որ ամենազոր ու անքննելի Աստված այսօր էլ չգիտի դրանց պատասխանները.
Ծնվում են, մեռնում՝ հերթը կորցրած, //Վաղամեռիկ է ժամանակը այս, //Արգանդն է արդեն չորանում ցավից, //Ձայն տուր, նշան տուր, զորավոր Աստված, //Արյուն է կաթում այս մոլորակից:
Ինչպես Նարեկի կտավներում, Ալվարդ Պետրոսյանի գրքում նույնպես հայ ժողովրդի, առհասարակ աշխարհի վաղվա օրվա համար տագնապ կա: «Քեսաբ» բանաստեղծությունը հայոց ճակատագրի կրկնության ահազանգն է հնչեցնում: «Հարազատ ու մերձ թուրքը, օսմանցին» ժամանակ առ ժամանակ հանում է դիմակը ու ծիկրակում է մեզ, նա ասես դարձել է մեր պատմության ուղեկիցն ու վերին անեծքը.
Սխալմունք չկա՝//Հարազատ, այո, //Ո՞ւմ ենք ի մոտո//Այդպես ճանաչում, //Արյունը հոտած, //Աչքերը դեղին, //Մեր ուղեկիցը, //Անեծքը վերին:
«Մի՛ լռիր» բանաստեղծությունը կոչ է, հորդոր ու հրաման: Պետք չէ լռել, երբ կորցնում ես տիեզերքդ: Այստեղ անձնական ցավը ահագնանում, մեծանում ու փոխակերպվում է համաշխարհային, տիեզերական մեծ ցավի, որի մեջ տառապում է ամբողջ մարդկությունը: Կյանքի խաղում բոլորս ենք պարտված, բոլորս ենք որբ ու անօգնական, ու բանաստեղծուհու ընդվզումի ձայնը բոլորինն է.
Ձեռքերդ մեկնիր հեռացող լույսին,//Սարի ետևում է կամ ծովի գրկում: //Վազիր գոչելով կարոտիդ մասին, //Արնածոր ցավը քեզ չի թողնելու, //Մի լռիր, ձայնդ հնչեցրու անվերջ, //Կորցնում ես տիեզերքդ, մի լռիր, խոսիր…