ԻՆՔՆԱԴԻՄԱՆԿԱՐ
Հայրս Արևմտահայաստանի Կոստանդնուպոլիս քաղաքի, չգիտեմ ո՞ր թաղամասի, չգիտեմ ո՞ր տանն ապրող հայ Կարապետի և նրա կին Աննայի զավակն է: Ո՞վ է Կարապետը, ինչպե՞ս է ապրել, չգիտենք: Շինարա՞ր է եղել, ունեցել է Սարգիս անունով եղբայր, մայր են ունեցել և նաև քույրեր… եղբայրներ… հորաքույրներ… ու մորաքույրներ… տատ ու պապ, չգիտեմ: Աննան էլ նույնը, հո անհայտությունից չի ծնվել ու դարձել Կարապետի կինը: Երևի թե ունեցել է ամեն ինչ, այսինքն` տատ, պապ, հայր, մայր, քույր, եղբայր, ի՞նչ իմանամ: Ինչպե՞ս է ապրել, ի՞նչ երազանքներ ու ապրումներ է ունեցել մինչ Կարապետին հանդիպելը… Հոգով են եղել, ազնիվ, մաքուր ու մարդասեր: Այդ բոլորը մտածում եմ նայելով հորս, որ մեծացել է հին Երևանի կեղտոտ փողոցներում, շուկաների անկյուններում, հետո մանկատանը…
Ես նրա արյունն եմ կրում, կարոտով լի` հայրենի, հայրական տան նկատմամբ ունեցած կարոտով լի, այն հեռու Պոլիսի, և չգիտի ո՞վ կա այնտեղ իրենցից, իր արյունից, իր կարոտներով ու հարազատությամբ լի: Չգիտի… որովհետև նրանք թողեցին իրեն մենակ ու որբ, անտեր` հոր ու մոր քնքշանքի կարոտ: Նրանք հեռացան կյանքից՝ առանց տեսնելու Հայրենիքի կյանքը: Եվ առանց պատմելու իրենց անցյալը, իրենց ներսում կրած հիշողությունը: Պապս թաղված է Կոմիտասի անվան զբոսայգում: Երբեմն հումորով պարծենում եմ, որ պապիս ոսկորները խառնված են մեր մշակույթի մեծերի ոսկորներին: Իրականում, երբ 1936 թ. պապս մահացել է, ասեմ, որ այն ժամանակ քաղաքացիական թաղումները կատարվել են այդ այգում, և երբ տարիներ հետո այն քանդել են ու տեղափոխել բոլորին, իմ պապն անտեր է եղել, և նրան չեն տեղափոխել՝ խառնել են հողին:
Հունաստանից Հայաստան եկան 1932 թ., առաջին գաղթականներով լի նավով: Թողեցին իրենց ծննդավայրն ու եկան Հայաստան: Երկար տարիներ հետո, հանկարծ իմ դիմագրքում` «ֆեյսում» են հայտնվում այն նավի նկարները, որով նրանք եկել են: Նայում եմ այդ մարդկանց ու մտածում, որ նրանցից երկուսն իմ տատն ու պապն են, իրենց երկու տարեկան որդուն գրկած:
Ես այն կնոջ ծնունդն եմ, որի նախապապը հավաքել է հայ ընտանիքներն ու Ասորեստանի կողմերից, այդպես է պատմում մայրական տատս, եկել՝ Աղստեֆ գետի ափին բնավորվել ու կառուցել է մի ամբողջ քաղաք, իր յոթ գյուղերով ու դարձել յոթ գյուղի «քյոխվա» հայ` Աղասի Աղասարյան անուն-ազգանունով, և հիմնադրել է Իջևան քաղաքը: Իսկ նրա որդին այն հայն էր, որին Նիկոլայ ռուսական ցարը կանչեց հարսանիքի, և որովհետև այդ համարձակ հայը համարձակվում է համբուրել թագուհու ձեռքը, նվեր տվեց բյուրեղապակե գինով լի «չետվեր»՝ իր բաժակով, որ իր հետ բերի Հայաստան: Բառն այդպես էլ գրում եմ՝ «չետվեր», որը երեք լիտրանոց չափ է նշանակում բացատրության մեջ, իսկ տատս այդպես էլ ասում էր, մայրս՝ նույնպես: Իսկ հիսունականներին, թողնելով ողջ ունեցվածքը կոլեկտիվին, պապս հեռանում է հայրենի քաղաքից դեպի Դիլիջան: Ապա՝ Երևան:
Հայրս ու մայրս չորս զավակ ունեն: Ես երկրորդն եմ: Ծնվել եմ կարոտից: Ինչու եմ այդպես կարծում, որովհետև ծնվել եմ այն ժամանակ, երբ հայրս եկել է տուն՝ երեք տարի տնից բացակայելուց հետո, երբ վերադարձել է ծառայությունից: Երբ խեղդվել եմ հացի փշուրից, երեք տարեկան եմ եղել, հիվանդանոցում որոշել են, որ էլ չեմ ապրելու, և մայրս վախեցած փախցրել է տուն, տարել է հեքիմի մոտ, որը փչել է կոկորդիս ու քթիցս հանել հացի փշուրը: Նա ինձ հետո կերակրել է մածնաբրդոշով: Եվ դրանից հետո է երևի, այդպես եմ կարծում, որ ինձ համար կարևոր է դարձել շնչառությունը: Ես ինձ հիշում եմ Հայկական ժողովրդական հեքիաթների հաստափոր ժողովածուն գրկած, թևիս տակ: Հետաքրքիր, խուճուճ նկարներ կային գրքի էջերի վերևներում, որոնցով տարբերում էի հեքիաթները: Մատս դնում էի այդ դիմակներով, նախշերով ու փոքրիկ ծիտիկներով նախշազարդ էջին ու պահանջում, որ մայրս կարդա: Հեքիաթներն ինձ համար կյանքի ուղեկից էին: Բնավորությամբ մնացի երազող ու հեքիաթներին հավատացող:
Առաջին տիկնիկս մայրս էր կարել: Նա կոճակին էր փաթաթում սպիտակ կտորն ու գրիչով աչքեր, հոնքեր ու բերան նկարում, տիկնիկի մարմինն էլ կարում էր ու մեջը բամբակ լցնում: Հետո հագուստ էր կարում, հագցնում տիկնիկին: Ես այն շատ էի սիրում: Առանց դժգոհելու խաղում էի, ոչ էլ գիտեի, որ դրանից լավ տիկնիկներ էլ կան աշխարհում: Մեր բնակարանը մեծ պատշգամբ ուներ, որը փակված չէր, նրա ճաղավանդակներից կարողանում էի դուրս նայել: Մի անգամ, ձեռքիցս տիկնիկը վայր ընկավ: Մենք բնակվում էինք չորրորդ հարկում: Ես ձգվեցի ու տիկնիկի հետևից նայեցի, թե ինչպես է ընկնում: Չգիտես որտեղից, ասես պատրաստ այնտեղ սպասում էր մի պապիկ՝ իր սայլով: Մինչև հիմա հիշում եմ սայլը` հին, փայտե անիվներով, ծերուկը ձգելով տանում էր այն: Ծերուկը կանգ առավ, գետնից վերցրեց փալասե, դեմքը գրիչով նկարած տիկնիկն ու թափ տալով, առանց վերև նայելու, այն դրեց սայլին ու կրկին քաշելով սայլը` հեռացավ: Իսկ ես մնացի այդպես` հիշելով հեռացող սայլն ու վրան սպիտակ, փալասե տիկնիկը:
ԻՍԿ ԿՈՒԿԸ ԳՈՒՑԵ…
Ես ի՞նչ գիտեմ…
Ինչ-որ ժամանակ, անցյալում, գուցե այդպես էլ եղե՞լ է…
Հա՞յ եմ ծնվել…
Շատերն են գուցե…
Ամեն օր դավաճանում իրենց արմատներին:
Եվ գուցե այդ վայրենու նախնին է՞լ հայ է եղել…
Ի՞նչ գործիքով փորեցի արձանիկն ու նվիրեցի… Կուկին…
Երբ կղզի եկավ, ես դեռ հեթանոս էի, այնքան հեթանոս, որ կարող էի երկրպագել արձանիկին:
Կուկը հայտնություն էր, որը կղզի եկավ հեռու ջրերից:
Ես նրան նվիրեցի ամենաթանկը՝ փայտե արձանիկը, որը քանդակել էի իմ կղզու ամենավերջին ծառի փայտից:
Կուկը չհասկացավ իմ նվիրատվությունը:
Նրա համար այն սովորական, յոթանասուն սանտիմետր երկարությամբ, փորփրած փայտե ձող էր, և այն տվեց ուրիշին:
Ես կորցրեցի իմ հավատը կուռքի նկատմամբ, հասկացա, որ կա մեկը, որը կարող է նավարկել ջրերում ու հեռանալ իմ կղզուց:
Նա առավել կուռք է:
Ճայը, որ թռչում է երկնքում, հասնում Ամենակարողին, հավասարվեց Կուկին:
Բայց…
Ես կերա Կուկին, այդպես նա կմնա իմ ներսում:
Ա՛Յ ԱՅՍՊԵՍ
Ներս մտա գոմ:
Խե՜ղճ կով: Հանգիստ կանգնել ու սպասում էր, թե ով իրեն կկթի: Ինքն իր գործն արել էր. խոտից խոտ արածել էր և սեփական օրգանիզմի կարողությանը վստահ՝ կաթով լի, համոզված կանգնել էր: Միայն թե չէր կարող կռահել, անգամ մտքով էլ չէր անցնի, եթե իհարկե մտածում է, որ այսօր, իմ մտքով անցնելու է իրեն կթել: Ճիշտն ասած, այդ ես էի մտածում, որ իր համար միևնույն է, թե ով կկթի: Կովը բոլորովին էլ այդպես չէր մտածում, նրան ծանոթ հոտ էր պետք, գիտակ ու վարժ շարժումներ, որ իր օրվա պաշար-պահուստը հասցվեր նպատակին: Ի՜նչ իմանար, որ քաղաքից եկած, ասֆալտ տեսած ինչ-որ մեկը պիտի նստեր իր առջև ու կթելու փորձեր աներ: Դեռ լավ է, որ օծանելիք էլ չի օգտագործում, թե չէ ինքը քիչ էր, դրանով էլ պիտի խրտնեցներ…
Իհարկե, ես վճռական էի: Այնքան վճռական, որ այն վախը, թե կարող է հանկարծ կովը հարվածի՝ դրեցի մի կողմ, նստեցի կովի մոտ դրված աթոռակին և… սկսեցի քաշքշել խեղճ կովի պտուկներից: Լավ էլ խելացի կով էր, մի քիչ բրդբրդացրեց, հետո համբերատար սպասեց. «Հլը մի տեսնեմ, ի՞նչ պետք է անի էս խամ քաղաքացին»,- մտածեց կովը:
– Էհ, ես էլ նրա հանդարտությունից ոգևորվեցի ու շարունակեցի քաշքշել… Բայց որքան էլ խեղճ, մտածող, խելացի կովը մտածի, ախր բնազդն էլ հո անենթակա է և… Է՜, համբերությունն էլ չափ ունի:
– Չեմ հասկանում, էդ խամ քաշքշոցից ես ո՞նց պիտի կաթ տամ, ոնց պիտի դատարկվեմ ու հանգստանամ,- բառաչեց կովն ու քացով հարվածեց դույլին:
Միանգամից, հակարծակի հարվածից վախեցած, վեր թռա ու… դուրս թռա: Տեղս զիջելով տանտիրուհուն: Ա՛յ այդպես:
ԵՍ՝ ԸՍՏ ՄԻՇԵԼ
ԲՅՈՒՏՈՐԻ, ԲԱՅՑ ԵՍ ԵՄ
Իմ կեցության ընթացքում բազում տեքստեր եմ կարդացել ու հանդիպել, որոնք հոսել են ուղեղիս ծալքերով և տեղավորվել անտեսանելի լաբիրինթոսում:
Տեքստ. ես տեքստ եմ: Ես տեքստ եմ հավաքում, տեքստ եմ փնտրում, տեքստ եմ տեղադրում դիմագրքում: Տեքստ եմ մշակում, տեքստ եմ ընթերցում, տեքստ եմ մարսում կամ ընկալում: Հոսում է, հոսում է տեքստը ականջներումս, լեզվիս ծայրից, աչքերիս ապրող պարունակության մեջ…
Տեքստ, որն իմ ընկալման համար է նախատեսված:
Երբ մտածում եմ՝ ափսոսում եմ. ես ինչքա՜ն տեքստ եմ բաց թողել, չեմ ընկալել, կամ թե ընկալելով՝ չեմ սղագրել: Հոսքը… բառերի հոսքը՝ ուղեղումս, որոնք հնչում էին, և այդ ես չէի հնչեցնում: Հոսքը՝ իմ հնչեցրած:
Տեքստն ինքն իրենով ապրում է. այդպես նշում է Բյուտորը: Մարդ-տեքստ:
Մարդ, որին հարկավոր չէ տեքստը, և մարդ, որում կուտակվում է տեքստը:
Օդը թեթև է: Սակայն գոյություն ունի, չէ՞: Անտեսանելի է, բայց կա՛: Չի երևում, ուրեմն անտեսանելի է: Իսկ անտեսանելին կարո՞ղ եմ տեսնել, թե՞ ոչ: Ուրեմն, թեև չեմ կարող տեսնել, սակայն կա, հետևում է՝ եթե կա, ապա ունի կշիռ: Նորություն ասա: Ինչո՞ւ եմ այսքան երկար-բարակ բացատրում, մի բան, որը վաղուց է հայտնի, այս պահի համար եմ բացատրում, որպեսզի իմանամ՝ օդը կշիռ ունի՞, թե՞ ոչ: Պարզեցի, որ ունի, իսկ եթե ունի, ուրեմն կարող է ինձ հետ ճոճանակ խաղալ, մեկ ծայրում ես կնստեմ, մյուս ծայրում՝ օդը: Անցնող-դարձող զարմացած նայում է: Չեմ հասկանում, ինչ է, չե՞ք տեսնում՝ օդի հետ եմ ճոճվում: Հետո մտածեցի. «Ես գիտեմ, որ ճոճվում եմ օդի հետ: Դուք եթե չեք տեսնում, ի՞նչ մեղավոր եմ»:
Հեքիաթը մարդու անսահմանության ձգտման ճանապարհն է: Ասում եմ՝ ներկա, անցյալ, ապագա: Ասում եմ՝ ժամանակ հասկացություն գոյություն չունի, բայց և հենց այդ նույն հեքիաթի տառադարձումով, գրառելով ես հաստատում եմ ժամանակի գոյությունը: Տեքստի ամբողջության մեջ միմյանց են կապվում տարբեր ժամանակներ:
Լեռնաշատ… լեռնաշար… լեռնապար… լեռ… լեռ… լեռ:
Հարթ խոտածածկի մեջ հայացքով առանձնացնում եմ երեքնուկի և խատուտիկի տերևները: Համատարած նոր բարձրացող կանաչը աչք է շոյում: Հոգիս ընթացքի արագընթացում անհանգիստ մտորում է:
Ընթերցում եմ: Տողերը նույնպես, արագություն վերցրած սահում են: Ասում է՝ տեքստն ընթերցելու երկու ձև կա՝ խորասուզված, հեղինակի հետ համաձայն, և տեքստին կողքից նայելով՝ հարցադրումներով: Հիմա ես ո՞ր տիպով եմ կարդում, չգիտեմ: Ոչ մի տիպին չեմ համապատասխանում:
Ինչպես անիվներն են սլանում՝ փոխելով տեսարանները, այդպես էլ ինքս, ինքս եմ սլանում՝ անցյալ ակնթարթը մոռացման գիրկ փոխանցելով: Ներսումս ծառս եղած դժգոհություն կա: Իրավունք չունեմ այն բաց թողնելու: Միևնույն է՝ ինքս իմ դեմ կգործեմ: Այդպես է: Լավագույն պաշտպանությունը՝ լռություն և համաձայնություն:
Ահա և այստեղ էլ, երբ թվում է՝ գարուն է, թարմ կանաչը գրավում ու բուրում է՝ ծնելով իր տեքստը: Ես, փոխարեն այդ տեքստի մասին մտածելու և զգալու, նայում եմ զույգին. երիտասարդը գրկել-բարձրացրել է աղջկան, բայց չկարողանալով պահել աղջկա ծանրությունը՝ ընկնում է, նստում անցուղու փոշու մեջ: Այլևս… նրանք ծիծաղում են: Ես նույնպես:
Կանաչ գազոնի մեջ վազում են դեռ նոր քայլ անող փոքրիկները: Աշխարհն այնքա՜ն պարզ, հսկա ու մաքուր է նրանց համար:
Շփոթվում եմ մտքերիս խառնիխուռն ընթացքից:
Տխրությունս, որն առավոտից հանգիստ չէր տալիս, հեռացել է: Չգիտեմ՝ վերլուծե՞մ, թե՞ ընդունեմ այնպես, ինչպես կա:
Մեղմ քամին շոյում է վարսերս: Ասես ինչ-որ մեկը նրա հետ նայում է աչքերիս: Հեռվից շշունջ եմ լսում:
Թիկունքս հենել եմ մետրոյի մարմարե պատին: Հայացքիս դիմաց ճպճպում է լուսացույցը:
– Շուտով այստեղից կհեռանամ:
Լսվում է գնացքի դղրդյունը: Կանգառը: Շաչյունով:
– Զգուշացե՛ք, դռները փակվում են…
Ահավոր աղմուկ, անիվների չխկչխկոց:
Տարբեր դեմքեր… ոտքեր… կոշիկներ…
Մետրոյի միջանցքում փչում է խոնավ, նամշոտ քամին…
Օրվա արևալույսն առանձնահատուկ է: Ինքն այսօրվա արևալույսն է: Օդը հնչյուններ է պեղում՝ անցյալից, ներկայից և գուցե ապագայից, խառնում սեփական բաղադրությանն ու դառնում այսօր, այս պահ, այս ակնթարթ:
Միանում եմ արևալույսին:
Տխրությունը վարագույրով շղարշված մնաց:
