ՔԱՐԱՎԱՆՆԵՐԸ` ԴՐԱԽՏԻՑ ԱՆԴԻՆ / Հրաչ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ

Աշնան օրը երեխայի թաթիկների նման փաթաթվում է պարանոցիդ, և սրտիդ մեջ տաք ու արդար լռություն է լցվում: Աշնան հողը բերքաթափ ու արդեն ծննդաբերած մոր հանդարտությամբ նայում է շուրջբոլորը, և աշխարհը խաղա՜ղ-խաղաղ է: Խաղաղ է նաև իմ հիսուն քառակուսի մետրանոց այգին, և ես շատ եմ սիրում այդ խաղաղությունը: Որքան ժամանակ է, որ անխնամ եմ թողել: Ինքս ինձ համոզել եմ` իբր առողջությունս չի ներում, որ հող մշակեմ ու… Կանգնել եմ ծառի տակ, ձեռքով շոյում եմ բունն ու. «Ներիր, եղբայր,- ասում եմ նրան,- ներիր, որ այս տարի նույնպես չկարողացա քեզ պաշտպանել որդերից ու լվիճներից, ինչպես հարկն է չէտեցի, չսրսկեցի, ու այս տարվա խնձորդ նույնպես որդնած դուրս եկավ: Բայց դրանից ավելի շատ թաղի երեխաները տուժեցին, քան դու: Ախր, խնձորը դեռ ընկույզի չափ չեղած` թռցնում տանում են: Լավ են անում, հո խնձորն անուտել չի՞ մնալու: Այդ ես եմ, որ մրգի հասածն եմ սիրում: Երեխաները… Երեխաները քեզ ավելի լավ են հասկանում»:
Վալոդն անսպասելի է հայտնվում:
– Էդ ի՞նչ ես անում,- հարցնում է առանց բարևելու:
– Սխտոր եմ ցանում,- պատասխանում եմ, չնայած և՛ ինքն է տեսնում, և՛ ես գիտեմ, որ ոչ մի բան էլ չեմ ցանելու:
– Է, գլխիցդ հազար դրամը կտրվե՞լ է, որ տանջվում ես:
– Չէ՛, փառք Աստծո,- պատասխանում եմ,- հազար դրամ էլ ունեմ, ավելին էլ:
– Ձմռանը մի անգամ խաշ ուտենք-չուտենք…
Ես նրան չեմ ասում, որ սխտոր չեմ ցանելու, չեմ ասում, որ սխտոր գրեթե չեմ ուտում, չեմ բացատրում, թե Աստված մարդ-արարածին պատվիրել է երեսի քրտինքով վաստակել սեփական հացը: Չեմ համոզում, որ ցանկացած դեպքում ունենալը չունենալուց լավ է: Չեմ ասում նաև, որ ես պարզապես խոսել եմ ուզում հողի, ծառի, առանց իմ խնամքի աշնանը նորից ծլած դաղձի բարակ ու օրապակաս ցողունների հետ: Ուզում եմ շնչել նրանց աշնանային բույրը և օրս մի քիչ ավելի լուսավոր ու լիացած դարձնել: Պարզապես նայում եմ նրան ու հերթապահ հարց եմ տալիս.
– Բա դո՞ւ ինչ ես անում:
– Ճամպրուկներս եմ հավաքում: Հերիք է, կշտացա ձեր երկրից,- չի ասում «էս երկրից», չի ասում «մեր երկրից»: «Ձեր երկրից»,- ասում է զայրացած ու սրտնեղած:
– Քսանհինգ տարի էլ դու ապրեցիր «մեր» երկրում,- նետում եմ չարացած:
– Գլխիս մեջ խելք լիներ՝ շուտ կգնայի: Ապրեցի, տուն առա, հետո էլ խաբեցին, փախստականի վկայականի փոխարեն հայկական անձնագիր տվեցին: Ինչի՞ս էր պետք:
Մազապուրծ փախել էր Բաքվից: Ծեծված, անպատվված, վիրավորված եկել էր, որպեսզի հայրենի հողին ապավիներ, ապրեր, շենացներ իր տունը, ասել է թե՝ երկիրը, բայց հիմի խռովք է մտել սիրտը, և հողը դարձել է ուրիշինը, աչքին ամեն ինչ սև ու մութ է թվում: Ամերիկայում ապրող բարեկամն ասել է. «Արի, քեզ էլ տեղ կանեմ: Արի, մի քանի տարում ամեն ինչ կունենաս: Մի որոշ ժամանակ նպաստով կապրես, հետո ձեռի հետ գործ կկպցնես, ոտքի կկանգնես»: Ով իմանա` որքան դրամ ու դոլար է ծախսել այս ու այն պաշտոնյայի բերանը փակելու, գործերը «դզելու» համար: Հիմա ոտքի է կանգնել, թե՝ գնում եմ:
– Ինչի՞ց դժգոհ մնացիր,- հարցնելու հերթն իմն է,- մենք շատ ունեցանք, քեզ չտվեցի՞նք, մենք լավ հագանք, դու մե՞րկ մնացիր, մենք ձմռանը տաքացանք, դու դողացի՞ր…
Չեմ ուզում միանգամից ասել, թե՝ եղբա՛յր, գնում ես, քո գործն է, քո որոշելիքը, բայց ինչո՞ւ ես քեզ արդարացնելու համար ամեն ինչ սևացնում: Ինչո՞ւ ես ամեն ինչ երկրի ու նրա մարդկանց գլխին բարդում և քեզ մաքուր ցույց տալու համար սահման ես գծում ու բաժանություն դնում` «մենք» ու «դուք», «մեր» ու «ձեր»… Իսկ նա շարունակում է.
– Կուշտ եմ, ախպեր: Ես Բաքվի պես քաղաքում երեք սենյականոց բնակարան ունեի, պատշգամբը Կասպից ծովին էր նայում: Վերանորոգել, հարմարեցրել էի… Ինձ չմնաց: Էստեղ ինձ երեք սենյակ տվեցին, վերանորոգեցի, սարքեցի, հետո ծախեցի, սեփական տուն առա, էլի նորոգեցի, բայց հիմա էդ էլ եմ ծախել ու գնում եմ:
– Գնում ես, լավ ես անում: Մնալ-գնալդ որոշողը դու ես,- զգում եմ, ինչպես է դառնանում աշնան օրը, ինչպես է այգին աչքիս դառնում փշապատ, անցանկ ու անցանկապատ քարաստան: Ծառի տաք բունը սառչում է ափիս տակ ու ասես դադարեցնում է կատվաձագի նման մեջքը քորել ափիս քսելով:
– Գնում ես Ամերիկա` ո՞ւմ ծառայես,- նետում եմ չարացած:
– Ով էլ լինի, հայից լավը կլինի,- իրենն է շարունակում Վալոդն ու խոսքը փոխում:- Շուտով ընտրություններ են լինելու: Ասում են՝ համայնքները մեծացնելու են: Ասա՝ փոքրից ի՞նչ հասկացանք, որ հիմա մեծացնում եք: Ասա` դուք երկիր ունե՞ք, ասա` քաղա՞ք ունեք, գյուղ ու ավա՞ն ունեք, որ ընտրություն եք անում: Գիտե՞ս ովքեր են ղեկավարի թեկնածուները: Ասա՝ ընտրում եք, որ ի՞նչ փոխեն: Ամեն մեկն իր գրպանի մասին է մտածում… Ո՞ւմ ես ընտրելու:
– Չգիտեմ,- ասում եմ,- համ էլ քեզ համար մեկ չէ՞, թե ով է լինելու համայնքի ղեկավարը: Մեկ չէ՞, թե ով կդառնա նախագահ կամ պատգամավոր:
– Մեկը մեկ է, բայց դե, հայրենիք է, ախր…- հառաչում է` այս անգամ էլ Հայաստանի հոգսը ուսելով:
– Քո ճորտի ճորտը լինեմ,- պայթում եմ արդեն,- չի՞ լինի, որ իմ չցանած սխտորի կծվությունը չավելացնես: Չի՞ լինի, որ թողնես՝ ծառի, հանգստացող հողի, օրապակաս դաղձի թփերի հետ խոսեմ: Չի՞ լինի, որ գնաս քո Ամերիկան կամ աշխարհի որ երկիրն ուզում ես: Գնաս, քո երազած դրախտում ապրես ու մինչև կյանքիդ վերջը ոչ ոք քեզ մարդատեղ չդնի, ընտրության իրավունք չտա ու չհարցնի, թե՝ Վալոդ, համայնքի ղեկավարի թեկնածուներից ո՞ր մեկին ես նախընտրում: Չի՞ լինի, որ գնաս, ապրես քո ուզած ձևով, բայց եթե մեկ-մեկ Հայաստան գաս, հանկարծ քեզ իմաստունի տեղ չդնես ու սովորեցնես, թե ոնց ապրենք, ինչ ուտենք, ինչպես կամ ինչքան: Գնա, որ հեռվից լաց լինես, թե հայրենիքս վատ վիճակում է: Գնա ու չմոռանաս՝ աշխարհի որ քաղաքում էլ ապրես, եկեղեցի կկառուցես: Գեղեցիկ, շքեղ ու շենշող եկեղեցի: Գիտեմ, այնտեղ կգնաս տոնից տոն, Եղեռնի զոհերի հիշատակին կանգնեցրած խաչքարին ծաղիկներ կդնես տարին մի անգամ կամ չես դնի, իսկ հետո, երբ թոռդ քո հայերենը չհասկանա կամ դու՝ իր այլերենը, նորից լաց կլինես, թե աշխարհը ուղիղ չէ, ծուռ է ու միակողմանի…
Քանի՞ Վալոդ կա աշխարհում: Նրանցից քանիսի՞ն է կարիքն ու չքավորությունը դուրս տարել երկրից, քանիսի՞ն է ավելի լավ կյանք գտնելու փափագը տարել օտար ափեր, քանիսի՞ն է ճակատագիրն իր մագիլների մեջ առած հոշոտել, ես չգիտեմ: Ես նրանց բոլորին էլ սիրում եմ: Սիրում եմ եղբոր պես, բայց տանել չեմ կարողանում, երբ իրենց գնալն արդարացնելու համար սևացնում են ամեն բան: Գնում են ու հեռվից սկսում են խորհուրդներ տալ` էս արեք, էն արեք, էս լավ չեք անում, էն… Կամ կարոտ են փաթաթում իմ խեղճ ու կրակ պարանոցին:
Ասենք, լավ են անում, եթե ես Հայաստանում եմ ապրում, ուրեմն նաև Հայաստանի տերն եմ, ու իրենք հայրական տանը մնացած փոքր եղբորից պարտք ու պահանջ ունեցողի պես են պահում իրենց: Չեմ ուզում, որ նրանցից որևէ մեկի մատը փուշ մտնի, բայց նաև չեմ ուզում, որ հեռվից հեռու ինձ համոզեն, թե աշխարհում, ախր, հրաշք այգիներ կան, և պետք չէ, որ ես Սևանի նման լեռնային քաղաքում փշոտ ու օրապակաս մի պարտեզ ունենամ: Իբր` մինչև դու խնձորի բերք ստանաս, աշխարհը խնձորով կլիանա, ու քո ունեցածին ոչ ոք չի նայի: Ես դա գիտեմ, բայց գիտեմ նաև, որ աշխարհի և ոչ մի ծառ ինձ այնքան հարազատ չի կարողանա լինել, որքան իմ տնկած ու մեծացրած, որդնած խնձոր տվող խնձորենին:
Վալոդը երբ է թողնում-հեռանում՝ չգիտեմ, ինձ վերջին հրաժեշտ տալի՞ս է, թե՞ չէ, չեմ հիշում: Ես մինչև ծնկներս խրվել եմ հողի մեջ ու շարունակում եմ շոյել ծառի կոշտ կեղևը: Վալոդը բախտ կգտնի՞ օտար հողի վրա, չգիտեմ, պարզապես վստահ եմ, որ Վալոդն ու վալոդները որքան էլ գնան, Հայաստանն էլի բնակչի կարիք չի ունենալու: Այս հողը չի դատարկվելու: Չի կարող դատարկվել, քանի որ Ադամական դրախտն այստեղ է եղել: Հիմա Սերովբեով հսկվող ու Բոցեղեն սրով արգելված, բայց` դրախտը: Գիտեմ նաև, որ ում էլ նախագահ, պատգամավոր, քաղաքապետ, համայնքապետ… ընտրենք, էլի դժգոհ ենք մնալու, էլի բողոքելու ենք: Բողոքելու ենք, քանի որ մեր միտքը տիեզերքի հետ է խոսում, մենք գիտուն ու խելացի ժողովուրդ ենք և շատ մեծ պահանջներ պիտի ներկայացնենք մեր ընտրյալներին: Եվ թե զայրանանք նրանց վրա, պիտի զայրանանք, ինչպես հայրը կզայրանա որդու վրա, եթե հայհոյենք, հայհոյելու ենք այնպես, ինչպես պապն է անչար հայհոյում թոռանը: Հա՛, դժգոհ ենք մնալու, քանի որ նրանց մի մասը փուչ է լինելու, մեր ուզածի պես չի կառավարելու: Ավելի շատ իր գրպանի մասին է մտածելու, քան երկրի, բայց չենք մոռանալու, որ նրանցից յուրաքանչյուրը մեր մսից ու արյունից է, և ինչ էլ լինի` միսն ուտում, բայց ոսկորը դեն չեն նետում: Իսկ օտարը դժվար թե դա հասկանա:
Իսկ երկիրը… Երկիրը ոչ մի գնացողի ձեռքը չի բռնել: Երկիրը կա որպես հեռվից հեռու բոլորին սիրող մայր, որպես հանգիստ շնչող, աշնան արևի տակ մեջքը արևին տված հող, որպես բերքաթափ եղած ծառ: Կանցնի ձմեռը, և իր ճյուղերը նորից կպարզի արևին: Իսկ արմատները ավելի խորը կգնան: Ո՞վ գիտե, գուցե թե Աստված թույլ տա, որ գնան, հպվեն Ադամի նախաստեղծ, բայց փակ դրախտի կողին, ու մի քիչ ավելի համեղ դառնա նրանց պտուղը: Հողը չի նեղանում ոչ մեկից, մարդն է խորթանում նրանից, ու երբ Ադամի դրախտից անդին թափառող քարավանները նորից ետ են գալիս, դժվար են հասկանում նրա լեզուն:
Իսկ մենք ապրում ենք այսպես: Երբ տեղներս լեն է լինում ու գործներս՝ աջ, իրար քննադատում ու բանի տեղ չենք դնում, բայց երբ նեղն ենք ընկնում, լավ-վատ էլի իրար օգնում ու սատար ենք կանգնում: Իրար երեսի ծիծաղում ենք, ետևից՝ բամբասում, բայց էլի իրար հետ ենք: Առանց մեկմեկու ապրել չենք ուզում կամ չենք կարողանում: Ցանում ենք, հնձում: Եթե բերքը քիչ է լինում, տրտնջում ենք, աչքներս երկինք ենք բարձրացնում ու դժգոհում, թե Տվողն ինչո՞ւ ժամանակին անձրև չտվեց կամ անժամանակ կարկուտ բերեց ցանքի վրա: Բայց երբ մեկմեկու հյուր ենք գնում, սեղան ենք բացում մեր սրտերի լիության չափ: Ճիշտ է, վաղուց մոռացել ենք Աստվածաշնչի խոսքը, թե հյուր ընդունելիս, դուք էլ չիմանալով, հաճախ հրեշտակ եք հյուրընկալում ձեր տանը, բայց գործում է ենթագիտակցությունը, և աշխարհի առաջ պարծենում ենք մեր հյուրընկալությամբ: Ճիշտ է, հողը քիչ է, կարգին աշխատանք ու աշխատավարձ չկա, բայց ապրում ենք, չէ՞: Ապրում ենք մեր ունեցածով, մեր իմացածով և ոչ թե ուրիշի քմահաճույքին գերի: Երկիրը մերն է, և մենք ենք նրա հոգսի և ուրախության տերը:
Դու գնում ես, գնա, Վալոդ, միայն թե գնալուց առաջ քո չստացված կյանքի համար ինձ ու երկրին մի՛ մեղադրիր: Ախր, դու չգիտես, թե ամեն մի գնացողից հետո հայրենիքի հոգսն ու բեռը որքան է ծանրանում մնացողներիս ուսերին: Հա, բա՞, հայրենիքի տերը բոլորս ենք, լինենք արտասահմանում թե Հայաստանում: Իսկ հայրենիքն էս պահին հիվանդ մոր պես է, Վալոդ, ու հավատա, բոլոր զավակների կարիքն ունի հիմա: Իսկ մենք փոխանակ նրան ոտքի հանենք, մեր անհաջողությունների համար միայն նրան ենք մեղադրում:
…Իսկ քարավանները դեռ դեգերում են այլ աշխարհներում, երամները դեռ շարունակում են իրենց չուն: Եվ մտածում եմ, թե մեզնից ամեն մեկը մի-մի Վալոդ է, որ մեղադրում է ամեն մեկին ու յուրաքանչյուրին, բայց ոչ իրեն: Ամեն մեկիս դժբախտության, անհաջողության համար մեղավոր են ուրիշները, անպայման ուրիշները, բայց ոչ մենք: Ու չենք մտածում, որ մենք այս աշխարհում նյութական մեծ հաջողությունների չենք հասնի, մեր երկիրը չի զորանա, քանի դեռ ազգովին չենք մաքրվել բարոյապես:
Եվ չեմ ցանկանում գայթակղությունս զսպել ու բերում եմ այս իրական պատմությունը: Քրիստոնյա Բյուզանդիա: Վեցերորդ դար: Պալատական հերթական հեղաշրջում: Եվ գահ բարձրացած ինքնակոչը դաժան հաշվեհարդար է տեսնում շատերի հետ: Կայսեր հինգ որդիներին հոր աչքի առաջ ողջ-ողջ նիզակների վրա հագցնելով` մտցնում են հնոցը, հետո դաժանորեն սպանում են կայսրին ու նրա կողմնակիցներին: Բառիս բուն իմաստով, երկիրը խեղդում են արյան մեջ: Եվ քրիստոնյա սրբերից մեկը լաց ու ողբով աղոթում է ողջ գիշեր ու Տիրոջը խնդրում է ասել, թե իրենց երկիրն ինչո՞ւ է նման փորձության ենթարկում: «Չէ՞ որ երկիրը լիքն է շքեղ տաճարներով, որոնց զանգերն ամեն առավոտ քրիստոնյաներին աղոթքի են կանչում, այդքան աղոթողներ կան…. Ինչո՞ւ այսպիսի դաժան կառավարիչ տվեցիր մեզ»,- ողբում է դառնագին:
Եվ առավոտյան դեմ մի ձայն է լսում.
– Շատ փնտրեցի, բայց դրանից ավելի… վատին չգտա, քանի որ այս ժողովուրդն ինձ միայն շուրթերով է պաշտում, և նրանց սրտերը լի են չարությամբ…
Չեմ ուզում որևէ եզրակացություն անել, բայց սիրտս ցավում է, որ քարավանները դեռ շարունակում են գնալ, և մենք` ամեն մեկս մի-մի Վալոդ, մեղադրում ենք բոլորին ու ամենքին, բայց ոչ մեզ:
Ծառին ու հայրենի հողին հենված մտածում եմ` տեսնես ե՞րբ է գալու այն ժամանակը, որ Մասիսը նորից դառնա հայահավաք փարոս ու հայը շահվի իր երկրով, լավ ապրի իր երկրում ու բավարարվի իր ունեցածով: Մեր պապերն են ասել, չէ՞. «Մուրացած թանը երբեք թարեք չի բարձրանա»:
Գիտեմ, հեռու, լեն ու լուսավոր աշխարհներում շատ ու շատ բարիքներ կան, ենթադրում եմ, որ այնտեղ` սահմանից այն կողմ ապրելն ավելի հեշտ է և կյանքը՝ առավել ուրախ, բայց հավատա, Վալոդ, որ ամեն հացաշատ տուն հայրական չէ, և ոչ էլ հայրենիք է ամեն հարուստ երկիր: