Գիշերվա ժամը մեկն էր: Խորենի քունը չէր տանում: Կինը ամանները լվացել, հեռուստացույցի դիմաց մի կարճ ժամանակ ասեղութել էր արել ու մտել ննջարան: Հեռուստացույցը միացած էր, սակայն էկրանին երևացող պատկերներն իր համար լոկ գունավոր շղարշի պես էին, իսկ դրանցից արձակվող ձայները նա լսում էր հենց այնպես` ասելիքն առանց կարևորելու: Խորենը քայլում էր հյուրասենյակի գորգի վրայով ու մտովի հաշվում դրա վրա եղած նախշերն ու վանդակները: Մեկ անգամ էլ նայեց ժամացույցին: Անցել էր ևս քսան րոպե: Սակայն քունը մոտ չէր գալիս աչքերին: Թեք հայացքով հպանցիկ նայեց Քառօրյա պատերազմում զոհված որդու` Տաճատի մեծադիր նկարին ու հայացքը խոնարհեց: Ինչպես նրա մահվանից հետո շատ անգամ, որպես արթմնի երազ` ակնթարթորեն աչքերի առաջ դարձյալ տեսլացան որդու մանկության անմոռաց օրերը: Խորենը շփեց ճակատն ու անօգնական, անհույս հառաչեց:
Արդեն քանի գիշեր` չէր կարողանում քնել: Մահճակալին պառկում էր` աչքերը բաց, հայացքը լուսամուտից երևացող աստղերին հառած: Հետո փակում էր աչքերն ու տրվում կոպերի տակ հայտնվող մղձավանջային տեսիլներին: Դեռ երկու օր առաջ էր` երազում առաջին անգամ տեսավ իր տնամերձ այգուն նման, սակայն ավելի փարթամ մեկ ուրիշ այգի: Դա մի այգի էր, ուր ամեն ինչ բծախնդրորեն մշակված էր ու խնամված: Ինքը, առատ լույսով ու փթթուն այգով զմայլված, երանության մեջ էր: Առավոտյան Խորենն այդ երազի ու այգու մասին կնոջը ոչինչ չէր ասել: Մտածել էր` նա հերթական անկապ գուշակությունները պիտի աներ ու տպավորությունը փչացներ: Երազի այգին այնպես դյութիչ էր ու հեքիաթային, որ Խորենը որոշ բաներ մտապահել ու փորձել էր իրականացնել նաև իր տնամերձ այգում: Որքան բնական էր երազի այգին, որքան գունառատ ու շենշող: Ծառերը ծանրաբեռ էին թե՛ պտուղներով, թե՛ բոցկլտուն երփնավառ ծաղիկներով: Այգու բազում ծառերի սաղարթների միջից լսելի էին փասիանների ու կիտրոն հիշեցնող փոքրամարմին սոխակների սույլն ու գեղգեղանքը: Թռչունների ու դիմացի ժայռից թափվող ջրվեժի ջրերի ձայները խառնվում էին միմյանց ու հիշեցնում մի կախարդական սիմֆոնիա: Ինչևէ, դա մի ապշեցուցիչ ու անմեկնելի երազ էր, որ երբևէ տեսլացել էր հիսնամյա այգեպանին: Երազում ամեն ինչ այնքան բնական էր, այնքան խորհրդավոր, որ Խորենի մտքով անգամ չէր անցնի, թե ինքն ընդամենը երազում է: Երազի այգին էլ ասես նույնքան իրական էր, նույնքան բնական, որքան Խորենի մշակած տնամերձն էր:
Առավոտյան, զրկվելով զգլխիչ երազից, Խորենը մոլորության մեջ էր ընկել… «Հիմա չգիտեմ` երազի, թե իմ մշակած այգին է ավելի ճիշտը, կամ որն է ավելի ձեռնտու… Հիմա ես ավելի շատ էնտե՞ղ եմ, թե՞ էստեղ… »,- ինքն իրեն հարցրել էր այգեպանն ու գիշերվա մթնում խարխափելով` նայել պատուհանի ապակիներին փարված հազիվ նշմարվող, պտուղներով ծանրաբեռ ծառի ճյուղերին…
Վերջապես Խորենը սեղմեց հեռուստացույցի անջատիչ կոճակն ու ետևից հյուրասենյակի դուռը ծածկելով` ինքն էլ ննջասենյակ մտավ: Հայացքն առաստաղին հառած` պառկել էր երկտեղանի մահճակալի մի կողմում: Մյուս կողմում կինն էր քնած: Չնայած նա համոզված չէր, թե կինն իրոք քնած է: Մեկուճար որդու` Տաճատի զոհվելուց հետո երկուսն էլ` միմյանց և ամեն ինչի հանդեպ, մի տեսակ, անտարբեր էին դարձել: Կինն ամբողջ օրը տնից դուրս չէր գալիս, իր մտքերի հետ հյուրասենյակ էր մտնում, կանգնում որդու նկարի առաջ ու երկար նայում նրա սև, գեղեցիկ աչքերին: Երբեմն էլ ինքն իրեն ցածրաձայն խոսում էր ու անձայն արտասվում: Խորենն ամբողջ օրն այգում էր անցկացնում: Ծառերն էր էտում, հող փխրեցնում, ջրում… Չգիտես իր խնամքից էր, թե այդ տարի եղանակն էր նպաստավոր` այգու ծառերը լավ բերք էին տվել: Առատ էր` թե՛ սալորը, թե՛ խնձորն ու տանձը: Իսկ խաղողի վազերն օրեցօր լցվում, շքեղանում էին ու, ասես յուրօրինակ զսպանակներ, կախվում խիտ թփերի արանքում:
Մինչ աչքը կկպչեր` նրա միտքն եկան այդ օրն իր գլխով անցած-գնացածը: Փորձեց քննարկել, հետևություններ անել դրանցից… Հովսեփը` ընկերը, այդ օրն էլ էր հավաստիացրել, թե շատ շուտով մեկ տարի առաջ վերցրած պարտքը կվերադարձնի: Չնայած այդ փողն իր համար արդեն միևնույնն էր: Մտածում էր այն ո՛չ իրեն պիտի հարստացնի, ո՛չ էլ ծախսելու մի կարգին տեղ կար: Ինչին էր պետք: Հետն էլ` Հովսեփի հետ մանկության ընկերներ էին եղել, մի դասարանում էին սովորել, միասին բանակ զորակոչվել… Բայց կինը` Սաթիկը, այդ փողի տեղը լավ գիտեր ու ամուսնուն հաճախ էր հիշեցնում այդ մասին: Այդ փողի պատճառով նույնիսկ միմյանցից խռովեցին: Ասել-խոսելու կարգին բան էլ չկար, բայց դե` ինչի նման է: Վիրավորված, «սիրտ չունեցող» տանտիրուհին ուտելու կարգին բան էլ չէր պատրաստում: Կա՛մ խաշած, անկճպել կարտոֆիլն էր` թթվի հետ, կա՛մ մակարոնով անյուղ ու ցամաք փլավը: Անիրավը խաշում էր, դնում սեղանին ու մի կողմ քաշվում: Կուզես` կեր, չես ուզի` գնա քո այգին ու ծխախոտիդ ծուխը երկինք հասցրու…
Կեսօրին գյուղի իր հասակակիցների հետ գնացել էր ընկեր տղերքից մեկի պապի հուղարկավորությանը մասնակցելու: Հանգուցյալը տարեց մարդ էր, մի հինգ ջահել զինվորի կյանք էր ապրել: Հոգեհացին երկար նստեցին, հիշատակի կենացներ ասացին-կրկնեցին: Ինքը մի կերպ թողեց, փախավ: Էդ տնաշենները, որ իրարով ընկան, մեռելի ծնունդն ու կնունքն էլ կհիշեն…
Վերջապես քունը կամաց-կամաց թուլացրեց Խորենի նյարդերն ու ղեկն իր ձեռքը վերցրեց: Շուտով առաստաղին նախշեր ու սևուսպիտակ պատկերներ երևացին… Հետո, ինչպես երեկ գիշերն էր, սահուն ու աննկատ տեղափոխվեց երազի այն նույն այգին, որտեղ արդեն մի քանի անգամ եղել էր…
Կրկին ցոլացան այգու փարթամ բուսականությունը, գույնզգույն ծառերն ու ծաղիկները, բարձրից թափվող այն նույն ջրվեժն ու կապուտակ խաղաղ լճակները… Բերքի, բարիքի ու ծաղկի ինչ առատություն, թռչունների ինչ զմայլիչ դայլայլ… Փակ աչքերի տակ ամեն ինչ կար, ամեն ինչ շարժվում էր ու ձայնում: Չգիտես ինչու, միայն մարդը` այդ հիասքանչ այգու այգեպանը, չէր երևում…
Հանկարծ միանգամից ամեն ինչ սև շղարշով պատվեց, ամեն ինչ կտրուկ փոխվեց, փոխվեց այնպես, ինչպես հեռուստացույցի կարգավորիչով կփոխեին հեռարձակման ալիքն ու մի չգործող ալիքի վրա կանգ կառնեին…
Խավարի միջից, ինչպես լույսն է հանկարծ ցոլանում, դանդաղ սկսեցին պատկերներ երևալ…
Ահա, ինչ-որ թաղման արարողություն է… Բազմամարդ թափոր է, գորշ ու անդեմ մարդկանց մի ստվար խումբ: Նրանց մարմիններն ասես թափանցիկ են, հեղհեղուկ ու ալիքվող: Բոլորն անդեմ էին ու անդիմագիծ: Տարանջատ քայլում էին` քամու թևով թռչող գունազարդ պաստառների ու, որքան էլ տարօրինակ էր, ծաղկապատ դագաղի ետևից: Թափորի միջից լսելի էին անըմբռնելի ու անիմաստ մռլտոցներ, անկապ գոչյուններ: Անըմբռնելի ժխոր էր, անհատնում ու խուլ բվվոց: Հանկարծ այդ գունազարդ պաստառների առջևում հայտնվեց մեկն ու, գլխից վեր պարզած, սկսեց արնագույն մի լաթի կտոր ծածանել: Կարմիր լաթին մեծ եղջյուրներով մի եզան գլուխ էր դաջված: Թափորն ու իր կրած դագաղը տեսլանում էին մե՛րթ վարից, մե՛րթ վերից: Վերից դագաղը դատարկ էր թվում, իսկ վարից` ասես մի անդեմ հանգուցյալ կար նրանում նստած: Նա իր ոսկրացած ձեռքն ամբոխի կողմը պարզած` առանց ձայն արձակելու ծնոտներն էր կափկափում: Շուտով ամբոխի առաջ տեսլացավ ևս մեկը` զինվորական զգեստով: Նրա զգեստին ուսադիրներ չկային: Դա մի ճիվաղ էր, որ բերանը մինչև ականջները բացած հռհռում էր և մերթընդմերթ կռնչում` կրակ… Հետո նա որովայնը բռնած սկսեց անզուսպ քրքջալ ու կապիկություն անել թափորի առաջ: Հայտնվեցին նաև երկարոտն, եթերային ու սեթևեթ աղջիկներ, որոնք, ծղոտե զամբյուղները թևներին գցած, սկսեցին խնձոր բաժանել հուղարկավորներին: Շատ չանցած` խնձորները ստացողների ձեռքին սև ագռավներ էին դառնում, թռչում, գնում, զարնվում էին հանգուցյալի դագաղի կողերին: Իսկ սև թռչուններով դրոշմազարդ այդ դագաղն իրենց վրա կրում էին հսկայական հազարոտնուկներ, որոնց ալիքվող մեջքերի վրա այն համաչափ իջնում-բարձրանում էր… Հենց այդ պահին էր, որ Խորենը բարձր գոռաց ու վեր թռավ: Ինքն էլ իր ձայնից սարսափած` նա աչքերը բացեց ու գլխավերևում տեսավ կնոջ սահմռկած դեմքն ու նրա աջ ու ձախ շարժվող վախվորած աչքերը…
– Հը՞,- հարցրեց կինը:
– Հեչ,- պատասխանեց Խորենն ու դիրքը փոխեց:
Լույսը նոր էր բացվել: Թռչունների սույլն ու դայլայլը բռնել էր ողջ տնամերձ այգին: Խորենը պատշգամբի դռան մոտ մի պահ կանգ առավ, նայեց հեռվում տարածվող իր կանաչազարդ այգուն ու խոր հոգոց հանեց: «Հիմի տեսնես է՞ս այգին է ճիշտ, թե՞ էն մեկը` երազինը… Բայց դե երկուսն էլ այգի են, ով իմանա… Ցերեկն էստեղ եմ, գիշերը` էնտեղ…»,- մոլորված ինքն իրեն խոսեց այգեպանը: Հետո վերցրեց դույլը, բահն ուսին առավ ու իջավ այգի: Փոխեց առվի հունն ու ջուրը կարտոֆիլի մարգերն ուղղեց: Քայլեց առվի կողքով, հողակոշտերից ու թափված տերևներից մաքրեց ջրի հունն ու մտավ լոբուտը:
Դեռ նոր էր սկսել լոբին հավաքել, երբ աչքն ընկավ ճանապարհով առաջացող մի անցվորի: Եկվորը զինվորական երևաց: Զինվորն եկավ, եկավ, հասավ իրենց դարպասին ու կանգ առավ: Նայեց աջ, նայեց ձախ ու մի սովոր շարժումով դարպասի դուռը բացեց ու ներս մտավ: Խորենն աչքերը կկոցեց և ուշադիր նայեց եկվորի կողմը: Նա աչքերին չհավատաց: Զարմանքից ասես քար կտրեց: «Աստված իմ, մի՞թե Տաճատս է…»,- ինքն իրեն մրմնջաց այգեպանը: Ոտքերում թուլություն զգաց: Ասես դեռ երազի մեջ էր, ու եկվորը հենց երազի այգու տերն էր երևի: Նա տեսավ, թե զինվորն ինչպես դանդաղ, բայց հաստատուն քայլերով իր կողմն է գալիս: «Ինքն է էլի, Տաճատս է: Ինքն է, որ կա…»,- կրկին բարբառեց Խորենն, ու հավաքած ձեռքի լոբին ցած թափվեց: Խորենը քայլ արեց, զինվորին ընդառաջ գնաց: Մի պահ իրեն թվաց, թե որդին գալիս, գալիս է ու իրեն էդպես էլ չի հասնում: Այգին մտած զինվորը քայլերն արագացրեց: Նա դեռ հեռվից ձեռքը պարզեց ու ձայն տվեց. «Բա՛րև, հայրիկ…»: Վահ, ճիշտ որ նա է… Տաճատիս ձայնն էր, նրա ծանրումեծ քայլվածքն է… Խորենը թևերը տարածեց ու զինվորին գիրկն առավ: Երկուսն էլ լուռ էին: Խորենն ասես պատերազմի բույրն էր շնչում զինվորի համազգեստից: Հետո, երբ այն է` Խորենը փորձեց որդու ճակատը համբուրել, հանկարծ նայեց զինվորի դեմքին, աչքերին ու մի պահ հետ քաշվեց: Իրեն նայողն ուրիշի, մի ուրիշ աչքեր էին… Իր որդու` Տաճատի սև, խոշոր աչքերի փոխարեն իրեն էին նայում կարմրատակած ու թախծոտ մի զույգ կապույտ աչքեր…
– Մենք Տաճատի հետ այդպես էինք պայմանավորվել, հայրի՛կ ջան: Մեզանից ով կենդանի մնար, պիտի այցելեր մյուսի ծնողներին,- ասաց կապուտաչ զինվորն ու կրկին փաթաթվեց մարտական ընկերոջ մոլորված հորը:- Շուտ պիտի գայի, ներող կլինես, հայրի՛կ ջան, հոսպիտալում երկար պահեցին…
ԶԻՆՎՈՐԻ ՎԵՐԱԴԱՐՁԸ / Գագիկ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
