Ֆելիքս Բախչինեանի ողջ կեանքը խիստ վիպային է, քանի այդ զգացի իր հետ առաջին իսկ հանդիպումիս` Թիֆլիսի մէջ` 1989 թուի մայիսի երկրորդ կէսին, երբ հիւրն էի երկու շաբաթով Վրաստանի Գրողներու Միութեան: Խանդավառ երիտասարդ մը այդ օրերուն, սահմաններ չճանչցող մէկը, որ քեզ կրնար առաջնորդել մինչեւ Սեւ Ծով ու ծանօթացնէր ուղեւորդ վրացի գրողներու:
Արաբական առածը կ’ըսէ. «Նամակի յետադարձ հասցէն կրնայ յուշել քեզի բովանդակութիւնը նամակին»:
Ու Ֆելիքս Բախչինեանը բաց նամակ մըն էր ուղղուած աշխարհին:
Հասցէն իմացաք: Հիմա` նամակը:
Մեր ծանօթացման օրերուն Ֆելիքսը սիրահարուելու տարիքի սեմին էր:
Բայց մեզի ներկայացող այս գիրքը յուշեց արդէն որ մարդ արարածը կրնա՛յ սիրոյ բռնկումներուն ենթարկուիլ որեւէ ժամանակ կամ անժամանակ, եւ այնպիսի բոցավառ սիրոյ, որուն նմանին կարելի է հանդիպիլ քիչ անգամ:
Այնպիսի սիրոյ, զոր Վահագնը մեր եւ Արամազդն անգամ չեն կրնար բացատրել:
Բայց Ֆելիքս Բախչինեանը ապրած է այդ սէրը, ոչ միայն միտքով ու սիրտով, այլև իր մարմինին միլիոնաւոր բջիջներովը:
Ու Ֆելիքսին սէրը սահման չի ճանչնար եւ ոչ ալ ժամանակ: Արդէն ո՞վ կրնայ սահմանել ժամանակը, պայմանները, երբ հարցը սիրոյ մասին է, խնդրեմ, ոչ թէ գիրքի մասին:
Անցնինք գիրքին, որ կը ծաւալի 200 էջերու վրայ:
Հեղինակը գիրքը կոչած է «DռjՈ Vu. Հալէպ` սիրոյ եւ մահուան հովիտ»:
Արդեօք ըսել ուզա՞ծ է, որ կեանքը կրկնութիւններու շարք մըն է: Գուցէ: Բայց կարդալով սիրոյ այս գիրքը` վերահասու կը դառնանք, որ Բախչինեանի սէրը իրապէս անկրկնելի է, նոյնիսկ եթէ այդ սէրը սիրողը կը տանի մահուան հովիտ` այդ ալ Հալէպի մէջ, երբ իրապէս այս օրուան Հալէպը դարձած է մահուան հովիտ բարբարոսներու կողմէ, որոնք անցած են տեւտոնները, չէնկիզ խաները եւ բոլոր ժամանակներու օսմանցիները, մինչեւ Թալեաթ, Էնվէր ու Ճեմալ:
Ու նման պայմաններու մէջ իսկ սէրն է յաղթականը, երբ այդ սէրը կը փայլատակէ Բախչինեանի մը հոգիէն: Զի հոգին այն թռչունն է, որ կրնայինք զինքը խորաչափել:
Գիրքը բաժնուած է երկու գլուխի: Առաջինին մէջ` 13 պատում: Երկրորդին մէջ նոյնը` 13 պատում: Ու գիրքին անուանումը` վէպ, կը հաստատենք զի այդ 26 պատումները իրաւ յաջորդականութեամբ այնքան ագուցուած են իրարու անխզելիօրէն, զոր միայն վէպ կրնանք կոչելու Ֆելիքս Բախչինեանի կեանքին վէպը:
Եթէ ըսենք թէ հոգեբան է հեղինակը կամ իմաստասէր, պատմաբան է, թէ բանաստեղծ, որքան ալ Պղատոնը ճիշդ չարժեւորէ բանաստեղծները, եւ որքան ալ Սոկրատ, Մեժելայտիս, Կէօթէ պնդեն ճիշդ հակառակը, մէկ բան իրողութիւն է, եթէ քաղաքագէտներ օր մը կործանել փորձեն աշխարհը, բանաստեղծներն են, որոնք պիտի աշխարհը փրկեն կործանումէ: Գեղեցիկն է, սէրն է, որ պիտի փրկէ աշխարհը:
Ընթերցողնե՛ր, այդ յաղթանակը պիտի գտնէք այս վէպին մէջ, հակառակ այն իրողութեան կամ վասն այն իրողութեան, որ լիբանանցի հանճարեղ բանաստեղծ Ճըպրան Խալիլ Ճըպրան յայտարարած է իր «Մարգարէն» գիրքին մէջ. «Եթէ սէրը ձեզ թագադրէ, նաեւ պիտի խաչէ: Եթէ ձեր աճումն է, նոյնպէս ձեր ճիւղաւորումը պիտի ըլլայ: Եթէ ձեզ դէպի բարձունքներ առաջնորդէ եւ արեւուն տակ աճող ձեր գեղեցիկ ճիւղերը գգուէ, նաեւ ձեր արմատներուն իջնելով հողին կպած մազերը ցնցէ»:
Յամենայնդէպս Ֆելիքսին սէրը երբ զինք խաչեց նոյնիսկ, Բախչինեանը խաչէն անդին եւս մնաց նոյն սիրողը: Պիտի աւելացնեմ` մինչեւ Սուրիոյ պարտադրուած պատերազմին վախճանը:
Նախ յայտնենք նաեւ, որ Բախչինեան կը տիրապետէ իր մայրենի լեզուին, թէեւ իր գործածած բառերուն մէջ կրնայ նոյնը ունենալ մեր մայրենիին մէջ:
Օտար բառերը փիլիսոփայական տողերու վրայ են:
Գիրքը բացուած է «Հինգափսոս»-ով, ուր կը կարդանք.- «Հեղինակը ծանօթացած է աւստրալացի բոյժքոյր Բրոննի Ուէրի մէկ ուսումնասիրութեան, ուր խորհուրդներ էր տալիս եւ խնամում մահուան դատապարտուած մարդկանց` կեանքի վերջին տասներկու շաբաթների ընթացքում, գրի էր առել նրանց ցանկութիւններն ու ափսոսանքները` դրանք խմբաւորելով «Ներշնչանք եւ թէյ» ընդհանուր խորագրի ներքոյ», եւ ի՞նչ, «բոլոր տղամարդիկ… ափսոսում են շատ աշխատելու համար»:
Այո՛, անոնք զրկուած կ’ըլլային իրենց զաւակներուն հետ խօսելու, զանոնք դաստիարակելու հաճոյքէն` աշխատանքի շատ ժամանակ յատկացնելով, զրկուելով այլ հաճոյքներէ եւս, հետեւելով դարաւոր անգիր օրէնքներու: Հեղինակը տուեալ թելադրանքով կը սկսի պեղել իր ներքին աշխարհը եւ կ’ուզէ «քաջութիւնը ունենալ ապրելու մի կեանք, որը ճիշդ էր ինձ համար, եւ ոչ այն կեանքը, որն ակնկալում էր ինձնից», կ’ունենայ խորհրդածութիւններու շարք մը.- անկախ ըլլալ, երջանիկ ապրելու մասին իրեն տրուած այս կարճ կեանքին ընթացքին շեղումներ ալ կան այս կարճ կեանքէն: Իբր Աստուած հայ որբուկներու, անտուններու յատուկ տեղ պիտի յատկացնէ «երկնային անհունում»: Թափառող միտքեր, վերլուծել փորձելով կեանքը, մտածելով նաեւ ոգիի գոյութեան մասին, շեշտելով հայու ոգիին, ցեղային ոգիին մասին: Այստեղ հեղինակը պահ մը կանգ կ’առնէ ըսելու համար.- «Ես Մաշտոց չեմ ու տառեր չեմ երկնի, բայց մաշտոցեան տառուբառով կը պատմեմ անպատմելին»: Ու խորենացիական «ո՞վ ենք մենք, որտեղի՞ց ենք գալիս եւ ո՞ւր ենք գնում» հարցերի պատասխանները կը գրուեն թղթին, գալով այն եզրակացութեան. «Եթերային այն տարածքում ենք, որտեղ բնակւում են Հայոց մեծ եղեռնի զոհերի անմեռ հոգիները, մենք երկնքից երկինք Հայաստանում ենք»: Այս բացայայտումը կատարած է հեղինակը: Հեղինակին մշակած բոլոր նիւթերը այս գործին էջերուն վրայ կը վերաբերին ոչ միայն սիրոյ ամենաբեր զօրութեան, այլ նաեւ հրաշագործ հայ ոգիին` մէջբերելով բազում օրինակներ:
Հեղինակը ամբողջական լիիրաւ ոգի է երբ կը լծուի մեկնաբանել Սիամանթոյի «Պարը».- «Դու մի՛ վախեցիր թշնամիներից, վատագոյն դէպքում նրանք կարող են սպաննել քեզ, դու մի՛ վախեցիր բարեկամներից, վատագոյն դէպքում նրանք կարող են քեզ դաւաճանել, դու վախեցիր անտարբերներից, որոնց անտարբերութեան պատճառով է, որ աշխարհում սպանութիւններ ու դաւաճանութիւններ են տեղի ունենում»:
Իր սիրած աղջիկն է, որ կ’ասմունքէ «Պարը»: «Բոլորը վերացած ու տարուած լսում էին Քեզ, Քո ձայնով լսում էին Սիամանթոյին, իսկ ես վերացել էի, մի ուրիշ հարթութեան վրայ վիթխարի չափերի մէջ տեսնում էի երկրից երկինք ձգուող մի հսկայ տեսարան` միստիկ պատկերներով, խուլ աղմուկով, կրակի ու ջրի դանդաղ միախառնումով»: Ահռելի տեսարանի մը դէմ Սիրոյ բուժիչ դերը ահա, Բախչինեանակա՛ն սիրոյ դերը:
Անուրախ անհանգստութեան մասին կը խօսի հեղինակը, ուր եւ կը գտնէ ինքզինք, մտնելով իր ինքնութիւնը, իր հոգիին ինքնապեղումով:
Հեղինակը ամէն տեղ կը հալածուի 1915-ի ցեղասպանութեան այրող կրակով: «Իմ գիտակցութիւնն իր խոր շերտերում պահել էր կատարուած մի ամբողջ ողբերգութիւն. հարկաւոր էր մի փոքրիկ կայծ, աննշան մի ազդակ, եւ ամէն ինչ կրկին վերականգնուեց»: Հայոց դժոխքը կ’ապրէր հեղինակը:
Այս խոհ-ապրումին կը հետեւի «Պայծառացումը»: Այնշթայնի հարաբերականութեան օրէնքին հետեւելով կը պայծառանան իր միտքը, իր հոգին: Երազները իր ներկան են, անցեալը ու ապագան: Երազները ցուցանիշ են արթմնի թէ քնացած: «Ուղեղի գաղտնարաններում բազմաթիւ սերունդների յիշողութիւնն ու գիտակցութիւնն է ապրում»:
Ապա հանդէս կուգայ անմար սէրը` «Ես Քեզ կը պատմեմ իմ եւ Քո պատմութիւնը… Լսի՛ր…»:
«Ձայն մը հնչեց Էրզրումի հայոց լեռներէն…»:
«Ես ու Բեթղեհէմ տատս Հալէպ էինք հասել 1915-ի ամրանը»: Մտասեւեռումը 1915 թուականն է միշտ: Ի՞նչ է հեղինակին համար Էրզրումը.- «Դա մի շէն ու ծաղկուն պարտէզների եւ ագարակների, անտառների ու խնամքով մշակուած այգիների երկիր է»: Եւ հոն է հայուն անկործան հոգին: Թուրքը սպաննեց հայ բնակչութեանը, բայց մնաց հո՛ն` Էրզրումի մէջ հայու հոգին: Անմեռ հոգին: Հասանք մաքառումի ու յոյսի կարճատեւ ժամանակին: «Բայց իմ առաջին սիրահարութեան պատմութիւնը շատ կարճ տեւեց: Թատերական խմբակը փակուեց, խմբակի հետ էլ փակուեցին իմ մանկական անմեղ հրապուրանքի ու ինձ դէպի մեծ արուեստ տանող շքեղ դարպասի դռները»: Ինչո՞ւ, «եկաւ 1914 թուականը»:
Ահեղագոյն փլուզումներու նախօրեակը, երբ «վերջին անգամ Կարինը հայաթափուեց 1914-15 թթ.»:
«Չհնձած արտեր, չքաղած այգիներ, չծնուած մանուկներ, այսպիսին էր Էրզրումը 1914-ի ահեղ տարին»:
Խանձուած հոգիի ճիչ մըն է ասիկա, միաժամանակ յոյսի խարոյկ մը հայ մարդու հոգիին մէջ:
Կը հետեւի «Կոտորածն անգութ»-ը, զոր նկարագրել անհնար է: Պապիս սպաննեցին իմ աչքի առաջ»:
Կրնա՞ք երեւակայել աւելի ահեղ տեսարան:
Ահա՛, Էրզրում-Հալէպ դժոխքի ճամբան: «Եւ այսպէս, 1915-ի յուլիսին էր, ես ու Բեթղեհէմ տատս Հալէպում էինք»:
Հասանք «Լեգենդների քաղաք Եդեսիա»:
«Քսաներորդ դարի սկզբի հայ ժողովրդի պատմութեան, Մեծ եղեռնի հերոսական ասքերից մէկն է, Սփիւռքի պատմութեան կենդանի դասագիրքի մի գլուխը»: Կը յաջորդէ «Եդեսիայից Հալէպ ընկած փոշոտ ճամբան»: «Թուրքը դաժան է, երբ դիմացինը խեղճ է ու վախկոտ, իսկ երբ նրա գլխին հզօր բազուկ է ծառանում, նա ինքն է դառնում երկչոտ ու մատնիչ»:
Զարմանալի չէ սակայն «Սիրոյ Ծնունդը», այդ ալ` Հալէպի մէջ:
«Դու պատմում էիր Քո պատմութիւնը, պատմում էիր այնքան բնական ու պարզ, առանց աւելորդ խմբագրումների, ասես ասմունքում էիր, կարդում արեւմտահայ գրականութեան գոհարներից` ջնջելով արձակի ու չափածոյի սահմանները»:
Արդէն ամբողջ գիրքին մէջ ջնջուած են այդ սահմանները:
Սիրոյ կայծը հարսանիքի կը վերածեն երկու տատիկներ: Հրաշալի լեգենդար պատմութիւն: Ուրեմն` վերածնունդ, զոր գեհենի կը վերածեն թուրք ասկէրները` այրելով նորահարսն ու նորափեսան` առանց գիտնալու, որ անոնց վերապահուած է ՆՈՐ ԾՆՈՒՆԴ:
Հայ երգը կեանք է ու մահ.-
Երբ ալեկոծ ծովի վրայ
Իմ մակոյկը խորտակուի,
Ես փրփրադէզ ալեաց միջին
Դեռ իմ յոյսը չեմ կտրի:
(Քր. Թադէոսեան)
Այդպէս է հայը` երէկ, այսօր, ընդմիշտ:
Իսկ ամբողջ երկրորդ բաժինը հատորին` Երջանկութեան որոնում, Սիրերգութիւն, որուն խարոյկին վրայ Ֆելիքս Բախչինեանին սիրտը կը բոցավառի, սակայն չի մեռնիր: Այդ է պատճառը, որ Հալէպը կը դառնայ աշխարհի պորտալարը, քանի հեղինակին սիրած աղջիկը հոն կ’ապրի:
Հոգեհա՞րց մըն է այս բոլորը գրողը արդեօք, թէ՞ վերանորոգ կեանք մը ապրողը կրկին անգամ: Մեր ամենամեծ արձակագիրին` Գրիգոր Զօհրապին հետ է հեղինակը եւ կրկին Սիամանթոյին «Պար»-ին հետ` ցնցելով ընթերցողը հայու հոգեպաշտի իր գրիչով: Ապրումով գրուած եղերերգութիւն մը, որ երջանկաբեր է միաժամանակ լսողին ու ասմունքողին համար:
«Զմայլւում եմ ու խորհում` Աստուածուհու արտաքինով այս աղջիկը թերեւս քիչ բանով է յիշեցնում հայ կնոջ դիմապատկերի մասին ընդունուած կարծրատիպը. նրա աչքերը, հոնքերն ու մազերը սեւ չեն, եւ նրան հայուհի չես ասի մինչեւ այն պահը, քանի դեռ նա չի խօսում, իսկ երբ խօսում է… Նա անվերջ երգում է…»:
Վարուժանն է ներկայ, որ կ’երթայ դէպի աղբիւրը լոյսին: Կը վերլուծուի բանաստեղծին «Օձը» քերթուածը: Ասմունքողը հեղինակին պաշտած աղջիկն է, որ տարօրէն կը յուզէ ունկնդիրները, ու բոլորէն աւելի գիրքին հեղինակը:
Հալէպեան օրերը Սիրոյ այլ շքեղանք:
«Ես հոգուս խորքում հպարտ եմ Քեզ համար, Մե՛ծ հայուհի, եւ սկսում եմ վախենալ ու մի քիչ էլ խանդել…»:
Ալեգորիկ է «Շոկոլադը» ֆիլմին պատմութիւնը, որմէ կայծ մը կը սպասուի ծնեալ սէրը բոցավառելու համար:
Որքան ալ ազատամիտ գովասանքի կենսախայտ լոյսերով ողողուած է ասմունքող աղջիկը, ենթակայ է շուրջբոլորի քարացած մտայնութեան:
Ոչ սիրողը կը յայտնէ իր վերջին խօսքը եւ ոչ ալ աղջիկը:
Այո՛, «մայրերը չեն մահանում», անոնք ետմահու անգամ իրենց զաւակները կ’այցելեն անոնց երազներուն մէջ ու մերթ արթմնի թելադրանքներ կ’ընեն:
Զաւակները հնազանդ են, հայ մայրը հայ զաւակին մշտնջենի Աստուածն է:
Բայց հա՛յ մայրեր, որպէս Աստուածուհիներ սիրոյ, թոյլ տուէք, որ այնքան գուրգուրանքով մեծցուցած ձեր զաւակները ոչ թէ խաչուին սիրոյ ճամբուն վրայ, այլ հասնին սիրոյ անմար լոյսին ու լոյսով պարուրուին:
«Հրաժեշտ»: «Վճռուած է, կը մեկնեմ` Քեզ առանց ինչ-որ բան ասելու…»:
Այս կ’ուզէի՞ք, մայրե՛ր սիրասուն:
«Իմ կեանքը բաժանուեց եւս մի շրջափուլի` Քեզ չասելուց առաջ ու Քեզ չասելուց յետոյ…»:
Անկումի մէջ անգամ գեղեցկութիւն կը տեսնէ հեղինակը:
«Ես եկայ Քո ծննդավայր… Եկայ, տեսայ, պարտուեցի: Պարտուելուս պատճառները շատ են: Մեղաւորը ես եմ միայն»: «Շնորհակալ եմ Աստծուց, որ կեանքիս վերջալոյսին եօթ տարի ապրեցի Քեզնով… Քո Ձայնով, Քո Ասմունքով… Ու կ’ապրեմ մինչեւ մահ»:
Հեղինակը իր անմարելի սիրով մինչեւ ալ համացանցի առջեւէ եւ փլատակուող Հալէպի կործանումին կը հետեւի` փնտռելով իր երազի աղջիկը, որուն ողջ մնալուն կը հաւատայ:
Սիրոյ փառերգ է այս գործը:
