ՄՏԱԶՆՆՈՒՄՆԵՐ / Նորայր ԱԴԱԼՅԱՆ

Հիսուսին պատկերող շատ բեմադրություններ, կինոֆիլմեր, գեղանկարչական կտավներ են ստեղծվել քրիստոնյա աշխարհում, նույնիսկ` երաժշտական երկեր, ոճական որոշ տարբերակություններով հանդերձ, դրանք ունեն մի էական ընդհանրություն` «պատմում են» Նազովրեցու անօրինակ կյանքը, գործն ու ողբերգական վախճանը: Սա ավանդույթ է, որից գրեթե ոչ մի արվեստագետ չի շեղվել` ծանոթի մեջ անծանոթը հայտնաբերելու: Պերճ Զեյթունցյանի և Արմեն Խանդիկյանի հեղինակած «Հիսուս Նազովրեցին և նրա երկրորդ աշակերտը» բեմադրությունը Երևանի դրամատիկական թատրոնում աչքի է ընկնում վառ և տպավորիչ թատերայնությամբ, մտքեր ու զգացմունքներ է տեղահան անում, հանդիսատեսին մղում հնի վերաբերյալ այսօրական մտածումների, հատկապես Նազովրեցու բարոյական պատվիրանների շուրջ, որոնք համընդհանուր քրիստոնեական արժեքներ են` այնքան կարևոր ժամանակակից հիվանդ հասարակության նյութապաշտ կենսակերպում: Բեմում թատրոնի ամբողջ թատերախումբն է` տաղանդավոր գլխավոր դերակատարումներով` Հրաչյա Հարությունյան, Արթուր Ութմազյան, Գուժ Մանուկյան, Գոհար Իգիթյան, որոնք փայլուն կերպով իրականացնում են հեղինակների գեղարվեստական մտահղացումը, ստեղծում Հիսուս Նազովրեցու կյանքի մոնումենտալ պատկեր: Մեկ էլ նման հայացքի հանդիպում ենք «Հուլիոս կեսար» ներկայացման մեջ, մոնումենտալության ոչ միայն ձևակառուցվածքներով, այլև բովանդակության հզոր հնչողությամբ: Կարելի է հիանալ ինչպես է Խանդիկյանը Դրամատիկական թատրոնի սահմանափակ, երեք կողմից սեղմված բեմում նվաճում մտքի ու զգացմունքների ընդարձակ տարածքներ:
Հիսուս Նազովրեցուն պատկերելով ոսկեզօծ լուսապսակով, առանց չնչին իսկ ստվերի, գրականությունն ու արվեստները Աստծո որդուն դարձնում են աստված: Սա արդյո՞ք ճշմարիտ կերպարանափոխություն է… Հազարամյակներ շարունակ ասում ենք` «Մարիամ աստվածածին», որ «թարգմանաբար» նշանակում է` նա, ով աստված ծնեց: Գեղարվեստական մշակույթն իր «հիսուսապատումներում» ազդվել է նաև այս բանաձևումից: Ի վերջո` նա աստվա՞ծ է, թե՞ մարդ, երկնքո՞ւմ է, թե՞ երկրի վրա` մեր մեջ, ո՞ր դեպքում ավելի իրական ու կարևոր կլինի նրա ներկայությունը…
Տարածված մակերեսային տեսակետ է, թե 15-16-րդ դարերի Վերածնունդը ծագում է բացարձակապես հունա-հռոմեական մշակույթի անտիկ սկզբունքներից: Սրանով աղքատացնում ենք Վերածննդի իմաստը, որը, հնից ինչ-որ հատկանիշներ ժառանգելով հանդերձ, աշխարհ բերեց բոլորովին նորահայտ մտածողություն: Դա նրա կողմից աստվածների մարդեղացումն էր, սրբապատկերին փոխարինելու եկան մարդկային դիմանկարներ ու կոմպոզիցիոն կառույցներ մինչև իսկ աստվածային թեմաներով: Սա չի կարելի այլ կերպ բնորոշել, քան հեղաշրջիչ աշխարհայացք, որի հիմքում կենդանի մարդն է և նրա դրաման:
Շեքսպիրի թատերգությունները, ներառյալ և սոնետները, շնչավորված են այդ դրամայով: Հազարամյակներ առաջ աստվածային Հուլիոսի սպանությունը Հռոմի սենատում` նախանձության, չարի ու աթոռապաշտության հիմնավորմամբ, խիստ կյանքային, այժմեական է մինչև այսօր, հասարակական կյանքի դիահերձում, ահա թե ինչու բոլոր ժամանակների իշխող վերնախավն այնտեղ տեսնելով իր անդամահատումը, ապրում է մշտական վախի մեջ և ատում ազնիվ ու հանճարեղ դատավոր Վիլյամ Շեքսպիրին: Ասում են «Հուլիոս կեսար» քրոնիկոնի առաջին ու հետագա բեմադրությունները առաջացրել են երկրի տերերի դժգոհությունը: Այո, Վերածննդի շնորհիվ արվեստն ընդհուպ մոտեցավ բնությանն ու մարդկանց:
Ռաֆայելի Տիրամայրը երկնային անհուն տարածքներից, ամպերի միջով գալիս է երկիր, գրկում մանուկ Հիսուսին` նրան նվիրաբերելու մարդկանց (տե՛ս Դրեզդենի պատկերասրահում):
Վարպետը աստվածային մորը նկարել է իբրև երկրային գեղեցկուհի, հետագայում նրա սանրվածքը կընդօրինակեն բազմաթիվ մոդեռն վարսահարդարներ, շատ կանայք կփորձեն արտաքուստ նմանվել նրան: Մանուկն այնքան կենդանի է, հատկապես աչքերի բարի ու անմեղ արտահայտությունը, որ այսօր էլ ցանկություն է առաջանում նրան որդեգրելու: Լեոնարդոյի «Խորհրդավոր ընթրիքն» էլ է գտնվում մարդեղության այս դաշտում: Իսկ Ջորջոնեն դիմեց իր ժամանակի համար բացառիկ համարձակ քայլի` գարնան, ծաղկունքի ու պտղաբերության աստվածուհի Վեներային նկարեց անկողնում մորեմերկ պառկած, իր կանացի երկրային հմայքների ցուցադրումով (գնա տես նույն պատկերասրահում): Ես Ռուբեն Ադալյանին հարցրի. «Ի՞նչ ես կարծում` երևակայությա՞ն արդյունք է այս Վեներան, մտազննությո՞ւն»: Նա պատասխանեց. «Պարզ երևում է` Ջորջոնեն բնորդուհի է ունեցել: Նկարելիս նրա աչքի առջև իրական կին է եղել»: Վերածնունդում այդ քնած աստվածուհին դիտողի մեջ արթնացնում է նաև կյանքից անբաժանելի էրոտիկ զգացմունքներ, որ, կարծում եմ, բնորոշ չէր մշակույթի անտիկ շրջանին, այնտեղ սառը գեղեցկուհին էր, այստեղ` մտքի ու զգացմունքների համագործակցված բանաձևումները, զգացմունքները ելնում են նախաբեմ: Ահա և Վերածննդի հսկայի` Միքելանջելոյի Սիքստինյան կապելլայի առաստաղապատկերը աստվածաշնչյան թեմաներով: Արտաքուստ որքան էլ երկնային հարաբերություններ` դրանք ըստ էության արտահայտում են մարդկային տիեզերական գոյի ջղաձգումները, պատմություն են և ավելի ու առավել հոսող կյանքի անքուն ողբերգություն: Ես չգիտեմ Բախն ու Բեթհովենը, նաև Գյոթեն, տեղյա՞կ էին Կապելլայից, եթե նույնիսկ չէին տեսել` ենթագիտակցությամբ, որը երբեմն, մանավանդ հանճարների դեպքում, գիտակցությունից ավելի խորն ու ճշմարիտ է լինում, զգացին և իրենց ստեղծագործություններում արտահայտեցին Միքելանջելոյի օվկիանոսային փոթորկի շնչառությունն ու մռնչյունները: (Լսի՛ր իններորդ սիմֆոնիան): Հետո կգա Վագները: Շատ ավելի ուշ, մեր օրերում` Ավետ Տերտերյանի սիմֆոնիզմը:
(Ժամանակակից հայ գեղարվեստական մշակույթը մի զգալի չափով օտարացել է դասական արժեքներին` խելքն իրենը չէ մոդայի, սնամեջ նորարարության համար, որը պատից կախված օրացույց է հիշեցնում, ետ չնայելով` նա կորցնում է առաջն ու գալիք ժամանակը տեսնելու երջանիկ հնարավորությունը):
Եվ այսպես, Վերածնունդը փշրեց իր և հնի, աստվածների ու մարդկանց միջև հառնած սառցալեռը, և սկիզբ առան գրականության ու արվեստների զարգացման նոր, մարդեղեն մտայնություններ: Այստեղ ես ուզում եմ իմ, գուցե վիճելի, մտազննումներով մոտենալ գեղարվեստական գրականության, տեսության ու փիլիսոփայության մեջ էկզիստենցիալիստ Ալբեր Քամյուին: Նրա «Անկում» վիպակում (1956 թ.) հերոս Քլամանսը, որն ինքնամերկացնող խոստովանություններ է անում, անդրադառնում նաև Հիսուսի որպիսության խնդրին, հասկանալի է` դա ավելի կարևոր հարց է գրողի համար, հերոսի միջնորդությամբ նա փորձում է վերջապես պարզել ո՞վ է Հիսուսը` մա՞րդ, թե՞ աստված: Շատ թատերական բեմադրություններում ու կինոֆիլմերում լավագույն դեպքում նա խառնածին է, որ կերպարն ի վերջո դարձնում է խառնափնթոր, ոչ լիարժեք կերպար: Քամյուն առաջադրում է երևույթի էկզիստենցիալ երկատվածության հարցը` մարդու նկարագրում կողք կողքի, թերևս իրար մեջ գոյատևում են տեսանելին, որը հեշտ է տեսնել, և աներևույթը, որը տեսնելու համար անհրաժեշտ է ներթափանցող երրորդ աչք ունենալ: Ըստ Քամյուի` բազմաթիվ պատճառներ կային, որ նրան գամեն խաչին` նշանավոր հանցագործ Բարաբբայի փոխարեն: Առաջինը նոր վարդապետության նրա քարոզներն էին, որ երկու հազար տարի պատմում են մեզ, ամբոխը ծաղր ու ծանակով, անլուր խոշտանգումներով նրան ուղեկցում է Գողգոթա, մեջքը ծանր խաչափայտի տակ կքած` նա բացարձակապես լուռ է, տառապանքին հնազանդ, եթե նա աստված է` ինչո՞ւ իրենից չի վանում տաժանակիր մահը, չէ՞ որ այն, ինչ չի կարող մարդն անել, ի վիճակի է անելու աստված: Քամյուն բացահայտում է մահվան ճանապարհին այս խոնարհ լռության երկրորդ պատճառը: Արտագրեմ տեքստը` մեծ գրողի միտքը չաղավաղելու համար. «Իսկական պատճառն այն էր, որ նա գիտեր իր բոլորովին անմեղ չլինելը (ընդգծումն իմն է – Ն.Ա.)… Հուդայի զավակների ջարդը… Ինչո՞ւ էին մահացել երեխաները… եթե ոչ իր պատճառով… Անշուշտ, ինքը չէր ցանկանում նրանց մահը… Բայց ինչպես էլ որ եղած լիներ, ես վստահ եմ, որ նրանց մոռանալ չէր կարող: Եվ այն տխրությունը, որ երևում է նրա բոլոր գործերում, անբուժելի տխրություն չէ՞ այն մարդու, որ ամբողջ գիշերներ լսում էր իր երեխաների վրա ողբացող ու ամեն սփոփանք մերժող Ռաքելի (Հուդայի կնոջ – Ն.Ա.) ձայնը: Ռաքելը կանչում էր իր պատճառով սպանված զավակներին, մինչ ինքը` պատճառը, դեռ ողջ էր… Նրա համար շատ դժվար էր իր կյանքը պահելն ու ապրել շարունակելը: Պետք էր այն ավարտել, պաշտպանվել, մեռնել, որպեսզի այլևս ապրողների մեջ մենակ չլիներ… Եվ նա գերմարդ չէր, կարող եք ինձ հավատալ» (տե՛ս «Ապոլոն» հրատարակչություն, Երևան, 1991, էջ 61-62): Չափազանց ուշագրավ եզրակացություն: Եթե «գերմարդ»-ից վտարենք «գեր»-ը և հանենք «չէր» ժխտականից «չ»-ն, այս տարրական թվաբանության պատասխանը կլինի` «Նա մարդ էր»: Հիսուսն իրեն մեղավոր է զգում այս երկրորդ պատճառով, ոչ առաջին, և, իբրև ազնիվ, խիզախ ու ճշմարիտ մարդկային կերտվածք, առանց ընդդիմանալու, հաշտ ու լռելյայն ընդառաջ է գնում մահվան` այն համարելով իրեն արժանի պատիժ: Քամյուն Հիսուսի վրայից հանելով աստվածային սպիտակ շապիկը, որ նրա շատ մեկնիչները չեն արել` նրան պատկերելով հասարակությունից վեր ու կտրված երկնային տիրույթներում, նրան իջեցնում է Երկիր և ներկայացնում որպես մարդ բանական, ոչ այլմոլորակային, դրանով իսկ հարստացնելով ու գեղեցկացնելով մարդկային գոյությունը:
Կարծում եմ Հիսուս Նազովրեցին այստեղ` մեր մեջ, մեր կյանքում շատ ավելի կարևոր դերակատարություն ունի, քան եթե մնար այնտեղ, իբրև անօրինակ ու հեռու-հեռավոր լեգենդ կամ հրաշապատում հեքիաթ:
Նա 2000 տարեկան վեպ է, վերջակետ չունեցող վիպասանք ու վիպասանություն: