Վահագն Դավթյան բանաստեղծի մասին շատ է գրվել, նրա ստեղծագործական վաստակը վերլուծվել-գնահատվել է գրչընկերների` գրողների, քննադատ-գրականագետների կողմից, իր ուրույն տեղը նվաճել բազմահազար ընթերցողների սրտերում: Այնուամենայնիվ, կա մի շրջան, որի հունձքը, մեղմ ասած, մնացել է համընդհանուր ուշադրությունից դուրս: Պատճառը, սակայն, բանաստեղծն ու բանաստեղծությունը չեն, այլ ծայրաստիճան լարված ժամանակը. մի կողմից` ցուրտ ու մութ, մյուս կողմից` ջերմ ու լուսավոր, Անկախության ձեռքբերման և Արցախյան ազատամարտի տարիները: 2012 թվականին` Վահագն Դավթյանի ծննդյան 90-ամյակի առթիվ հրատարակված «Ընտրանի» ժողովածուն ընդգրկում էր, մեծ մասամբ, հենց այդ շրջանում` 1986-1995 թթ. գրած գործերը, որոնք ամփոփված էին նրա կենդանության օրոք լույս տեսած վերջին երկու` «Գիրք ողբի և գովքի» (1994) և «Հողմաշունչ գիշերներ» (1995) ժողովածուներում:
Վահագն Դավթյանը, ընդհանրապես, ընթերցողին ծանոթ է որպես մանկության ծիածանագույն հուշերի, հայրենի բնության ու հարազատ ժողովրդի պատմության մութ ու լույս անցքերի նրբագույն (նաև էպիկական) ընկալումների և ապրումների բանաստեղծ, սակայն նշված տասնամյակն իր աղետալի արհավիրքներով ու ազգային զարթոնքի, ոգեկան վերելքի դրվագներով (1988-ի երկրաշարժ, Անկախության շարժում, Արցախյան պատերազմ) նոր ու, թերևս, նաև անակնկալ շերտեր է բացում բանաստեղծի ստեղծագործական մտածողության և արտահայտչամիջոցների համապատկերում: Եվ դա բնական է, քանի որ, ինչպես նշում է նա բանաստեղծություններից մեկում, երգը նրա համար նման պիտի լինի «Խոստովանությանն//Առաջին սիրո//Եվ մահապարտի//Վերջին խոսքերին…» (էջ 11): Այսինքն` առավելագույնս անկեղծ, կենսաթրթիռ, էութենական, ինչպես սիրո կամ մահվան գերագույն պահերին: Ահա թե ինչու, նրա մանուկը (որ խորհրդանշում է հայի էությունը) ոտաբոբիկ է բարձրանում ձորն ի վեր, նա «զարմանքի պես մաքուր ու անմեղ է, որպես հաց», դեռ չգիտե, թե դարերից եկող ինչ գանձեր է տանում իր հոգում, և կամ դավի ինչ բիրտ տեգեր են զարկելու իրեն այդ դժվարին ճանապարհին, չգիտե նույնիսկ, որ «արդեն իր ծանր խաչն է տանում» (էջ 13): Քանզի հայի այդ դժվարին ճակատագիրը նրա հետ է ծնվել, զգալ տալով իրեն այն պահից, երբ առաջին անգամ բոբիկ ոտքը դեմ է առել քարի, Տերը պարապ է թողել երկնքի աստղերից մեկն աղերսող իր ափը, երբ նկատել է, թե որքան մենավոր ու տխուր է քարը ճեղքելով լույս աշխարհ եկած կապույտ ծաղիկը, որի կոպին կախված ոչ թե ցողը, այլ աղի արցունքի կաթիլը «ճեղքում է» իր սիրտը…
Ահեղ ու դաժան 1988-ին գրած քերթվածներում, կյանքի ու բնության հարվածներից ասես վերջնականապես հուսահատ բանաստեղծը, սակայն, ներքին մի անչափելի զորությամբ շարունակում է մնալ պատնեշի վրա, քանզի չի կարող հեռանալ ու վերանալ, լքել իր ժողովրդին պատած «քարեղեն տառապանքն» ու հոգում մրրկող ցավը` նրա հավատի խորանում խունկի պես բուրելու, կերոնի փոխարեն «հավատ, սեր ու սիրտ» վառելու, նրա հույսի բոբիկ ոտքերը համբուրելու համար (էջ 33): Չի կարող լքել, քանի դեռ արթուն են տագնապն ու սոսկումը և («Տագնապ» քերթվածի բնաբանում վկայակոչելով նաև Գարսիա Լորկային) քանի դեռ «ոչ ոք չի քնել…» Հայոց աշխարհում… Բանաստեղծի անհատական ցավը միաձույլ է ազգային ցավի հետ, ու քանի տնքում է մայր հողը, բանաստեղծի հոգում զնգում է մայր ցավը` ամեհի ու ընդերկար: Տագնապալից իրավիճակի էպիկական շեշտերի մեջ դարձյալ, մի տեսակ, աննկատ ու սահուն, սողոսկում է քնարական նրբին մի թել` ծնելով Վ. Դավթյանի ստեղծագործական մտածողությանը յուրահատուկ հակադրության էֆեկտը: Ամայի և ահավոր անապատի մեջ երկինք միտված զանգակատան քիվին տատրակի նման թառած «շողն առավոտի» առավել ընդգծված-տեսանելի է դարձնում Ցավի ահագնությունն ու խորքը:
Ահեղ երկրաշարժից առաջ եկած անմիջական ցավի ու տագնապների մեջ է հասունացել բանաստեղծի ընվզումը Երկնային Տիրոջ ու Ճակատագրի դեմ: Արդեն որերորդ անգամ` «Ճակատագիրն այս ի՜նչ անխիղճ, այս ի՜նչ սաստիկ է քեզ շանթել» համանուն քերթվածում բացականչում է նա` Մայր Հայաստանը նորից նստել է «իր ավեր տան խոյակներին ու որմերին», ոստանները սպիներ են բացված ու շեները` տաք վերքեր, «լույսի բողբոջ» մանուկները սև քարի, սև ու խոնավ հողի տակ են, մինչդեռ` «…մանուկներն այնպես թեթև, այնպես բարակ էին հագել»… Ու բանաստեղծի սիրտը` ձայնակցելով նախորդ մեծերի ընդվզումներին, ելնում է վեր` երկնքի դուռը թակելու «ցավի բռունցքներով, մռունչներով քեն ու ոխի», հարցում անելու, թե ինչո՞ւ է միշտ լույսին, մաքրամաքուր կապույտին, բարուն ու արդարին ձգտող իր ժողովուրդը ի պատասխան ստացել միայն ավեր ու աղետ, հողմեր ու «մահ տարաժամ»… Այն աստիճան, որ հայոց հողը հող չէ այլևս սովորական, այլ «քարե ցավ, քարե տրտունջ», ամեն մի վիհն ու անդունդը` «մի քարացած վերքի սպի»… Եվ այդքանից հետո ցասկոտ ու արդարացի է հնչում Հարցը` «Ասեք, ինչո՞ւ բախտն իմ հողի սև է այսպես ու արնախում»:
Բայց Հարցից ու Պատճառից ավելի կարևոր է Հարցի Պատասխանը, Ելքի որոնումը` «Ինչպե՞ս ապրեմ, որ այդ սևը հավետ ջնջեմ…»: Երկնքի` Ճակատագրի ձայնը անողոք է ու կտրուկ. «Այն, ինչ վերուստ է սահմանված, չես խափանի ու չես ջնջի…»: Բայց այլ է տառապած ու լուսատենչ ազգի Պատասխանը`
– Ո՛չ,- մռնչաց լյառն Արարատ, շնչառությամբ շանթ ու բոցի://- Ո՛չ,- կռնչաց արծիվն անմահ հազարամյա Զվարթնոցի://- Ո՛չ,- լուռ ոգեց մի խոր ակոս, որ ոսկե սերմ ուներ ծոցում://- Ո՛չ,- բողոքեց մի ծիրանի, որ կապույտն էր ոսկեզօծում:
//- Ո՛չ,- բառաչեց քարե մի ցուլ://- Ո՛չ,- հառաչեց հրե մի սյուն://- Ո՛չ,- թոթովեց մանուկ մի թուխ, որ հենց նոր էր բացում լեզուն:
Ճակատագրի այդ սև գիրը Հայը պիտի ջնջի ո՛չ արյամբ ու արցունքով, այլ իր անհամբեր ամպրոպներով ու «քարե համբերությամբ»: Անկարելի կամքով ու ոգով պիտի բացի Մհերի Հույսի դուռը և այնտեղից դուրս բերի Հավատի հրաշք ձին, «որ վրնջա լույսերի մեջ` բաշը տված շանթ ու բոցին…», պիտի ոգեկոչի նաև Նարեկացուն, այնքան սրբանա, որ բոբիկ շրջի ծովերի վրա, ամենուր սփռելով իր հոգու լույսն ու արդարությունը… Եվ որքան էլ Բախտը, Ճակատագիրը թեժացնի իր ոխն ու քենը հայության ճամփեքին, այլևս անզոր է նրա դարերով կոփված ապրելու կամքի, կենսասեր ոգու առաջ, ու Պատասխանը, ինչպես տասնամյակներ առաջ գրած «…Բայց ծնվեցի» պոեմում, այլևս հստակ է`
…Մեկ է` ապրեմ պիտի նորից,//Մեկ է` պիտի հավերժանամ… (էջ 21-24):
1988-ի արցախյան ազատագրական շարժման օրերին է գրված «Բիբլիական մոտիվներ» երկմասանոց քերթվածը: Սյուժեի հիմքը Աստվածաշնչյան Քրիստոսի խաչելությունն է` Քրիստոսի, չարագործ Բարաբբայի ու «արդարադատ» Պիղատոսի հայտնի եռանկյունին: Բանաստեղծը պատմական այդ ժամանակներից դարեր անց, սակայն, դարձյալ հաստատում է աշխարհի դաժան օրենքի անսասանությունը, երբ դեմ առ դեմ կանգնած Սիրո ու Ոճիրի, Խղճի ու Հանցանքի, Չարի ու Բարու, Լույսի ու Խավարի միջև արդարությունը սահմանելու կոչված տերունական գործերում այլ` «աներևույթ չափ ու կշեռք»-ներ են իշխում, ուր Քրիստոսի «լուսե մարմնի» հանդեպ «նժարն իսկույն ցած է ձգում ծանր չարին»… Ու թեև Պիղատոսն իր մտքում համոզված է Քրիստոսի անմեղության մեջ, բայց չի ցանկանում ընդդիմանալ «ծանր ավազակին», ու լվանում է ձեռքերը` անմարդկային որոշման մեղքը գցելով «սև ամբոխի» վրա… Եվ ցավալին այն է, որ ժամանակն ու մարդկության ապրած դասերը, ասես, ոչինչ չեն փոխել դաժան այդ իրողության մեջ: Պատմությունը կրկնվում է`
Դար է գալիս, դար է գնում… Ցնծում է դեռ//Ոգին ստի, ոգին ոխի ու չարության…// Իսկ Հիսուսն իր խաչը առած, ելնում է վեր,//Գնում հավերժ խաչելության ու հարության…
Նույն այդ շրջանում պատահական չէ Վ. Դավթյանի անդրադարձը նաև ժողովրդի հերոսական անցյալի դրվագներին: «Ասք Սարդարապատի» (1988, մայիս) բանաստեղծությունը յուրատեսակ ձոն է մեծ արհավիրքի դեմ հրաշքով արթնացած հայոց ոգուն` արդար վրեժին ու նույնիսկ մահին, բայց ոչ թե կույր, այլ իմացյալ` «որ քույրն է կյանքի»… Եվ այդ ամենի ոգեկոչմամբ կատարված հրաշքին`
…մենք որ ասես//Խեղված էինք, խեղճ, ցավից աղարտված,//Սպառված ոգի.// Ծվատված մարմին, հույս էինք պարտված,//Հանկարծ բարձրացանք, //Կնքվեցինք լույսի շանթով, կայծակով //Ու մաքրվեցինք//Մի անպարագիծ արևածագով:
«Դու ես շրջում, Աստվածամայր» պոեմում` գրված 1989 թ. փետրվարի ողբերգական օրերին, դիմելով անտես մոտեցող ու տառապած, ժողովրդի ողբն ու վերքի տաք մխանքը շոյող Աստվածամորը, Վահագն Դավթյանը, թերևս, իր համար շատ կարևոր ու ծանր խոստովանություն է անում` «Անհավատիս աչքին դու մնացիր անհաս,//Սակայն աչքն իմ հոգու հայտնությունդ տեսավ» (էջ 25): Ու ծնվում է զուգահեռը` Աստվածամայր – խաչյալ որդի, և դարավոր «լյառը ճերմակ» Արարատ – տառապյալ ու խաչյալ ժողովուրդ: Եվ նրա խորհուրդ-սպեղանին նույնն է, ինչ վերը բերված բանաստեղծության մեջ` «Ես տոկացի ցավիս,//Ու իմ որդին հարյավ…» (էջ 26): Հայ ժողովրդին նմանեցնելով էովին արդարություն ու խղճմտանք, խոնարհ ու «Աստվածորե՜ն տրտում» Քրիստոսին, բանաստեղծն ուրախությամբ արձանագրում է, թե բազում ողբերգություններից հետո, միևնույն է, չի մեռել բարին, գութը, որն, ահա, Աստվածամոր տեսքով եկել է իբրև «խիղճն աշխարհի»… Դա է, որ կասեցնում է բանաստեղծի հուսահատության աղետալի ալիքը, ու նա նոր խոստովանություն է անում` «Եվ իմ արցունքները օրը ցերեկով ոչ ոք դեռ չի տեսել,//Եվ չի լսել ոչ ոք, թե ինչպես ես իմ մեջ ոռնում, թախիծ…» (էջ 29): Որովհետև նրա տառապանքը ծավալվում է գիշերային մենության ու մթության մեջ, երբ «…արյունս է լալիս`//Զարմանալիս, անպարտ-պարտվածս,//Անկումներս են լալիս, որպես փլչող ալիք»… Լալիս են հողը` «գերյալը, սուրբը, ավետյացը», մանուկները, որոնց ամեն մեկի հոգում հանճարի կայծկլտումներ կան… Այս անգամ բնության մեծ աղետի ավերակների տակից պարզված մանկան բարալիկ ձեռքը` «ու ձեռքի մեջ տետրակ` հայոց այբուբենի վերջին տառով», «խոշոր զարմանք», ճիչ ու աղերսանք արտահայտող աչքերը, ասես, վերջնականապես ալեկոծում են բանաստեղծի գերզգայնացած հոգին: Ու նրա ճիչ-հարցումը աղերսվում է Պ. Սևակի «Անլռելի զանգակատան» փոթորկվող հոգու կանչին`
Ես ի՞նչ անեմ, ասա,//Որ այսքանից հետո չցնորվեմ,//Տե՛ս, ցնորված մայրեր ու այրեր են շրջում հայոց հողով… (էջ 31):
Սակայն Հավատը վերագտած ազգի զավակ-բանաստեղծը նոր ահեղաշունչ օրերի մեջ հոգու աչքով տեսնում է արդեն Ոգու ու Մարմնի զորացումը, թվում է նրան, թե ուր որ է պիտի կիսվի այդ հավատի հյուլեն` դուրս թողնելով «մեր երազների լույսն» ու «զորության ցուլերը»: Հայոց տան ավանդական հարկի տակ «հավերժեն պիտի Նարեկ ու ցորեն» ու արթնանա և հսկումի կանգնի Խիղճը: Ու համոզված է, որ եթե դարձյալ ճամփին հանդիպի իր «երկվորյակ» Հոբին, նրա նման «նորից առած երկնային շնորհը մաքուր», պիտի ընթանա «արդար, փառահեղ ու երանելի…» (էջ 37):
Կանխատեսումները, ներքին հոգեկան ուժերի փոթորկումները կյանքում սկսում էին իրականանալ: Արցախյան շարժումը համազգային թափ էր հավաքում, և բանաստեղծը արդեն կարիք է զգում ոգևորիչ խոսքի… Դա արտահայտվում է նույնիսկ Արցախում զոհված ազատամարտիկների հիշատակին նվիրված բանաստեղծության վերնագրում` «Զարկ, իմ զարմանալիդ»: Նրա տողը մարտական շունչ ու զորություն է ձեռք բերում: Պատմական աստվածաշունչ հայոց լեռնաշխարհից միայն մի էջ է մնացել` «հողմահարված, խանձված մի էջ», ու եթե դա էլ տանք թշնամուն` «Բոց չի ելնելու էլ եղեգան փողից…»`
Ուրեմն, զա՛րկ Արցախ,//Չկա ուրիշ հնար և ուրիշ ելք չկա…
Բանաստեղծը հավատում է, որ հավերժի մեջ սա է հենց այն ակնթարթը, որը «կարող է հանգչել իբրև վերջին հառաչ», բայց կարող է նաև «ուղեկիցը դառնալ հավերժության»: Ահա թե ինչու, նրա դիմումը «մահապարտյաց գնդերին» ներծծված է ապագա հաղթանակների լավատես կանխազգացմամբ.
Զա՛րկ դեռ ու հավատա, որ արշալույսն այդ մեծ//Սրի ծայրին է քո,//Իսկ քո հողը մի բուռ//Քո քարակոփ ու կուռ բռունցքի մեջ… (էջ 41):
«Հողմաշունչ գիշերներ» շարքը` գրված է 1993-1995 ծանր տարիներին, որ յուրատեսակ փորձության շրջան էր ինչպես ողջ ժողովրդի, այնպես էլ բանաստեղծի համար: Ամբողջ գիշեր մոլեգնող «ճերմակ կախարդ» բուքը նրան հիշեցնում է երազային այն աշխարհը, ուր «լույսի սյուն էր սոսին, բարդին` երգող եթեր,//Եվ մահիկը լուսնի` հրեշտակի փետուր»: Հավքերն այնտեղ աստղ ու կայծ ունեին իրենց թևերին, չկային տառապանքից կքած ժայռեր ու խուլ ցավից հեկեկացող քարանձավներ: Ու անընդհատ բանաստեղծի ականջի տակ վայում է շրջմոլիկ, անհող, անտուն ու անհայրենիք բուքը, թե իզուր է նա փախել իր երազից, վերադարձել «դեպի ափերն այս հին»: Բայց ոչինչ չի կարող սասանել բանաստեղծի վճռականությունը, ոգին, քանզի ջրահարսի հմայքի հանդեպ նա իր հոգում ունի Աստվածամոր պատկերը` նրա «հավերժորեն անանց» ցավով, և նրա համար այլ են մարդու և մարդկայինի արժեքները`
Գիտե՞ս, որ ողջ գիշեր ուխտավորն եմ անքուն//Արցունքի ու խղճի, կրակի ու ցավի…
Եվ այնքա՜ն խոր, այնքան անկեղծ են բանաստեղծի խոստովանությունը, հանուն այդ արժեքների ինքնազոհաբերման կամքը, որ բուքն անգամ զղջումի պահեր է ապրում, բրդոտ գլուխը նրա սրտին դրած «վայո՜ւմ է խուլ, եղբայրորեն վայում…»: Ծանրագույն այդ պահին էության ու հիշողության մեջ վերակենդանանում են մանկության տաք ու պայծառ օրերը, մայրը, հեռվում մնացած ծննդավայրի ոսկե բարդին ու Ոսկեգետակը, մանկության անմեղ «սպիտակ գառը»… Բայց թվում է, թե անզոր է արդեն այդ ամենը, թվում է նույնիսկ ամենասուրբ ու տաք աղոթքով հնարավոր չէ խափանել մոլեգնող չարը, քանզի ահագնորեն սև է գիշերը`
Ասպատակում է սև հողմը դարձյալ,//Ու մղկտալով,//Իմ դուռն է ծեծում խիղճը հալածյալ…
Կատաղի հողմը սպառնում է իր ճանապարհին քշել ու թաղել ամեն հուշ ու հիշատակ, «բույրն արդարության, բույրը բարության», հողի, անձրևի ու կապույտ երազների… Միայն բանաստեղծի հոգում ապրող ամպրոպի աստղային տարափն ու բամբ որոտմունքը, ապստամբ շանթերը չի կարող ամփոփել դագաղի մեջ ու թաղել… Բանաստեղծը նույնիսկ հաշտեցման ուղիներ է որոնում, թեև անհույս: Դիմելով հողմին, ասես, փորձում է համոզել նրան քաղցր խոսքով`
Մի՛ փաթաթվիր ոտքիս, եկ գնանք թև-թևի,//Այդպես հեշտ է դառնում ճանապարհը դժվար…
Միաժամանակ, հիշեցնելով, որ ոչ մի հողմ չի կարող իր լուսավոր ու կապույտ տեսիլները վանել, թեև հասկանում է նաև, որ այլևս հնարավոր չէ լռեցնել հատված անտառի ողբն ու ճիչը, ցրտից ճաքող կոճղերի ճարճատյունը, ու ոչինչ հնարավոր չէ ետ բերել: Մինչև անգամ, թվում է, խղճի խայթից ծառացած Տերը, ով հրեշտակների իր գնդով օգնության էր շտապում տառապյալներին` «…ձնաբուքից կուրացել,// Առել գունդն իր հրեղեն ու նորից ետ է դարձել»…
Հիմա արդեն, վերապրելով ու վերաիմաստավորելով իր անցած կյանքը, բանաստեղծն ուզում է նույնիսկ ընկերանալ հողմի հետ, որին այլևս հարազատ է կոչում, ու «թևել ինչ-որ բարձունք», որ մոտ լինի Աստծուն: Նրա մեջ գլուխ է բարձրացնում կյանքում գործած փոքր ու մեծ «մեղքերի» համար ներում հայցելու տենչը: Ուզում է մարել մոմն ու ընկերանալ բուքին, քանզի հույս չունի, որ Հիսուսը կգա, «կբերի լույսն իր սուրբ», իր վրա կփռի «թևը հրեշտակի»… Ուրեմն, մնում է բուքի հետ ոռնալ ու սլանալ, քարափներին բախվել, «ծամել հող ու մոխիր», կախվել անդունդների վրա և այնտեղից հանել «քնած ոգին ոխի»… Ավելին` տենչում է ընկերանալ նաև սոված գայլին ու «խենթորեն ոռնալ» իր Ցավը, իր Անհուսությունը, իր ներսում հեկեկացող «մահու նման ահեղ, կյանքի նման դաժան» անպատասխան հարցերը:
Այդպես, ինքնախոստովանության, ինքնազննության օրերի ու ժամերի մեջ ապրումներն ու տրամադրությունները փոխվում են, ալեկոծվում է հոգին, իրար են հաջորդում հույսի ու անհուսության, ներումի ու ոխի, քավության, հաշտության և ըմբոստության պահերը, ժամանակ առ ժամանակ տեղի տալով նաև անորոշության ճնշմանը`
Եվ մոլորվել եմ ես, չգիտեմ, ի՞նչ ասեմ, //Չգիտեմ ի՞նչ անեմ և ո՞ւր գնամ, ախ, ո՞ւր…
«Ես և ես» շարքի «Ներիր ինձ, արդար» քերթվածում բանաստեղծը ներում է հայցում մեծն Նարեկացուց այն բանի համար, որ սիրտը խուզարկող կասկածների, խղճի խայթի պահերին ոչ թե զարկել է նրա քավարանի դուռը, այլ՝ ապա¬ վինել… գինու մրուրին: Եվ հիմա, նրա իսկ ոճով, աղերսում է, որ չհեռանա, չխուսափի իրենից ու բարեգութ լինի իր նկատմամբ` «կես ճշմարտության լեղին» իր ջրին ու հացին խառնելու համար: Բայց… ետ չի նայում Սուրբը, շարունակում է բարձրանալ «խոռ ու խռոված»` դատապարտյալ բանաստեղծին միայնակ թողնելով իր վերքերի ու մեղքերի հետ… Այնուամենայնիվ, մեկ այլ` «Հրեղեն ծաղիկ» բանաստեղծության մեջ, նա փառք է տալիս Տառապանքին, որն իր շանթահարումով ոգու բոցն անջատում է նյութի խավարից, ցոլանքով իր էության մեջ բացում բանաստեղծին և անգամ Արարչին իսկ անհայտ մի անդունդ:
Եվ տագնապների այդ հորձանուտում միայն մայրն է, մոր շիրիմը, որ մնում է ջինջ ու լուսավոր, որ հանգիստը չի ուզում վրդովել իր Տառապանքի մասին պատմություններով: «Երգի ծվեններ» շարքում (1988-1994) մայրը պատկերանում է բանաստեղծին աստղի էությամբ`
Հանգել ես վաղուց,// Բայց ցոլանքդ սուրբ հասնում է դեռ ինձ//Ու իմ սրտի մեջ տխուր ճառագում…
Բնական է, որ նման հոգեկան վիճակների մեջ բանաստեղծին չի ենթարկվում նաև բառը, որ ամեն նոր երգից առաջ թովում է, կանչում ու խուսափում իրենից` «Այդ չքնաղ ու նենգ անծանոթուհին»: Բայց դա չի մտահոգում նրան, քանզի երգը` բանաստեղծությունը, մերկ լինելու հետ մեկտեղ, միշտ ինչ-որ բան, ինչ-որ գաղտնիք թաքուն պիտի պահի: Ու բանաստեղծը գոհ է իր բախտից, որ «Լինում են պահեր` պահեր ներշնչման,//Երբ Տերն ինձ էլ է վստահում հանկարծ//Նրանց բանալին»… Վերջապես, մնում է «Տքնությունը ոգու»` որպես միակ ապավեն, երկրային կյանքին կապող վերջին մի թել, որ թե՛ գլխապտույտ «բարձունքի դող» է, թե՛ դեպի «ահեղ անդունդը» ձգող ուժ: Ոգու տքնությունը աստվածային այն զորությունն է, որ մերթ բառի տեղ պահանջում է արյուն ու մերթ բանաստեղծի ջիղը ձգում` «իբրև տող»: Մի խոսքով` ճշմարիտ բանաստեղծի ճակատագիր`
Ճակատիս դրված դու` խարան, դու` գիր,//Դու` իմ սուրբ խոյանք, դու` իմ պարտություն,//Դու` երջանկություն իմ տաժանակիր,//Իմ երանելի թիապարտություն… (էջ 87)£
Այնուամենայնիվ, ներքին անբացատրելի մի բնազդով, բանաստեղծը զգում է, որ չի հասնելու «շառագունող դարին», չի տեսնելու նրա ջահել արշալույսը, և իր բաժինը այս մեծ, այս ամոթալի 20-րդ դարն է` «Այս մոգությունը սև` հագին լույս ու հրաշք»: «Անեծք դարավերջի» (1994) բանաստեղծությունը, մի տեսակ, դառնում է իր ու իր ժողովրդի ապրած վերջին մեկդարյա պատմության խտացված արտահայտությունը` հիշում է Ավետյաց հողը, հայրենի տունը, որի դռանը հաճախ էր նստում Հիսուսը: Բայց նրա նստած քարից ճառագող շողի շառավիղը, ավաղ, խաչվեց իր տիրոջ պես` «Եվ դարն այս լուռ մնաց, խուլ էր ասես ու կույր»… Ու բանաստեղծը ընդվզում է աշխարհի այդ Անարդարության դեմ, ինչ-որ տեղ դեմ գնալով նաև Հովհ. Թումանյանի պատգամին, ու ձայնակցելով Ֆրիկի, Պ. Դուրյանի աստվածամերժ ոգուն, բացականչում, Տիրոջից ներում է խնդրում շրթերն իր մաքուր անեծքով պղծելու ցանկության համար: Որովհետև իր ու իր ժողովրդի կյանքը խաթարվել է հենց դաժան այդ դարի արշալույսին, թունավորելով բանաստեղծի հոգու «արարիչ թախիծը, որից երգի մաքուր աստղալույս են քամում»… Դարը դարձել է երգի թիարան, «աքսորյալ հավատ», խաչյալ արդարություն, «ճառագայթ մահու» և օրհասի ժամ: Ուժեղ ու սարսռազդու է բանաստեղծի հոգու հուսահատ կանչը`
…Գիշերներս հիմա զառանցանք են ու թույն,//Երակների մեջ իմ` հողմի մահերգն է ժանտ…//- Տե՛ր, առաքիր վերից քո տառապյալ որդուն,//Բայց խաչի տեղ ձեռքին դիր ոխի շեկ մի շանթ…
Նույն թվականին գրված մեկ այլ` «Երանի էր քեզ… (իմ զրպարտիչներին)» բանաստեղծության մեջ Վ. Դավթյանը խոստովանում է նաև իր հոգու կրկնակի խոցվածության մասին, քանզի ընդհանուր, օբյեկտիվ` դարի ու ժողովրդի Ցավերին գումարվում է անձնական Ցավը` «լպրծուն ու թաց» առնետներն ու նողկալի խեղկատակները չորս կողմից գրոհում են «լույսի ճամփորդ» բանաստեղծին, պղծում նրա «խոստովանանքի սուրբ ժամերը», սմբակների տակ կոխկրտում Լույսից անդրադարձող նրա շողքը… Ու նա երանի է տալիս հեռավոր պատերազմի դաշտում թշնամուց ստացած գնդակից վիրավոր, բայց դիվական իր հոգուն, որը կանգնել էր հպարտ` «ձեռնոց նետած դարի դեմ, դավի, խարդավանքի դեմ ու սրտմաշուկի», ու երբ խոցվել էր ոսոխի գնդակից, արժանացել էր ամպրոպի օրհնաբանությանը: Իսկ այստեղ, հակառակորդ-զրպարտիչները, ավաղ, շա՜տ են չնչին ու մանրախնդիր, այստեղ էլ բախտը չի ժպտացել բանաստեղծին, քանզի նա կնախընտրեր «ոհմակն իսկ գայլի», բայց ոչ այս առնետը գիրուկ, կամ արնոտ աչքերով ստահակը… Ու մնում է նրան` լոկ վերից նայել ու քմծիծաղել, ստորությանը պատասխանել նրա համար ամենասարսափելի զենքով` նոր ներշնչանքով ու հոգեկան նոր լույսերի արարումով`
Ամեն առավոտ արթնանաս նորից մաքուր, ներշնչված//Եվ հերկերիդ մեջ ոգուդ սրբազան ցորյանը շաղես…
Բանաստեղծն ապրել է արդեն իր կյանքը, ապրել է թե՛ ցավը, թե՛ տառապանքը: Թախիծով ու տրտմությամբ են լցված պատանության ու երիտասարդության լուսավոր տարիների ընկերոջը` Հրանտ Թամրազյանին ձոնած «Պատանության գիշեր» քերթվածի տողերը`
…Ի՞նչ է կատարվել, չգիտեմ, ների՛ր,// Հին մայթերն արդեն մեզ չեն ճանաչում…
Այդ ամենի մեջ ո՞րն է եղել նրա երազած աշխարհը. դա մի կողմից` արդեն ապրված, բայց վաղաթռիչ ու հուշ դարձած հրաշք մանկության աշխարհն է` հովվերգական, արևոտ կյանքի պատկերներով ու զգացողություններով, մյուս կողմից` հեռավոր այն աշխարհը` ճերմակ ջրվեժներով, թրթռացող ծիածաններով, անդունդներում ու վիհերում ապաշխարող, տառապանքից սրբացող գետերով, վայրի սերերով կուսական աշխարհը, որին, թվում է, «գնում անվերջ», քայլելով դար ու դարեր չի հասնում բանաստեղծը, մարդը ու որը, թերևս, չկա էլ ոչ մի տեղ` «որ գուցե ինքս եմ արարել…»: Ահա թե ինչու, հիմա Հայոց աշխարհում որոնում է «մի թաքուն, մի ծպտյալ ծմակ»` այնտեղ պատսպարվելու և իր «ցաված, վիրավոր խիղճը» հանգստացնելու համար: Ու երազում է, որ եթե կա, իրոք, «խղճի դատաստանն ահեղ», ուրեմն, թո՛ղ երկարի հառաչը, թո՛ղ սահեն արցունքները`
Որ մի քիչ մաքրված, զտված//Ու մի քիչ գեղեցիկ գնամ… («Ողբ անձնական»)
Այնուամենայնիվ, թաքուն մի իղձ անթեղված է մնում բանաստեղծի հոգում: Չարենցյան հայտնի տեսիլքի ոգով, նա նույնպես հայացքն ուղղում է դեպի լյառն Մասիս… «Գիրք ողբի և գովքի» շարքի «Ողբ Արարատի» բանաստեղծության մեջ երազում է Մեծ Տառապյալի հողմերին խառնել «հողմասուն հառաչն» իր ողբի, որ երբ գա իր «ժամը վերջին», կողպվի սրբազան լեռան հոգու մեջ`
Ու մի օր կրակի տեսքով//Սրբազան կատարիդ հառնեմ…
Հուսանք կգա նաև այն օրը, երբ «Աստծուն այդքան մոտ», բայց «անզոր ու գերյալ» Լեռը կվերադառնա հարազատ ժողովրդի գիրկը` վերջապես հանգստություն ու խաղաղություն բերելով նաև իր ընդերքի մեջ պարփակված բանաստեղծական հոգիներին:
Հ.Գ. Հոդվածն ավարտված էր, երբ Սիլվա Յուզբաշյանը ինձ նվիրեց Վահագն Դավթյանի` իր կողմից տպագրության պատրաստված և հրատարակված «Անխորագիր» (վիպակ-էսսե) և «Համառոտ պատմություն հայոց» անտիպ երկերի (Եր., ՎՄՎ-Պրինտ, 2017) առաջին նմուշները: Երկեր, որոնք, բնականաբար, արժանի են առանձին և հանգամանալից մեկնաբանման: Միաժամանակ, հիշյալ երկերի նորովի՝ սրբագրված ու ամբողջական հրատարակումը հույս է ներշնչում, որ մինչև հայոց բանաստեղծության «բացառիկներից» (Պարույր Սևակ) մեկի` Վահագն Դավթյանի, 100-ամյա հոբելյանը հնարավոր կլինի լույս ընծայել նաև նրա գրական հարուստ արխիվում պահվող ինքնատիպ գործերի հիմնական մասը:
