Լեռնաշխարհում գարունը գալիս է հազար նազերով: Դաշտում արդեն շոգ է, մարդիկ վայելում են արևի ջերմությունը, իսկ լեռների վրա ձյունը չի հալվում: Սպիտակ մազերի նման նստում է սարերի գլխին: Սարն ինչպե՞ս հանի գլխարկը, հազար տարեկան ծերունի է, հազար խոհ ու գործ կա ու նայում է ձյունեգլխարկի տակից, նայում է Սևանա լճին ու քմծիծաղ է տալիս ափին կանգնած մարդկանց վրա: «Լողանա՞լ եք ուզում,- ասես ասում է մտքում,- թե առյուծ եք, թե առյուծի կաթ եք կերել, մտեք լճի մեջ»: Մարդիկ սարի խոսքը չեն լսում, սեփական փորձով գիտեն, որ մինչև գարնան գալը մի ամիս էլ կա, ու համբերում են: Ձմռան հագուստը գրեթե չեն թեթևացրել ու սպասում են:
– Թը՛խկ-թըխկ, թը՛խկ-թըխկ,- բեռնաձիու պայտած սմբակը հարվածում է փողոցին, ու քաղաքի` առանց այն էլ օրապակաս ասֆալտը սարսռում է իր մեջ,- ձին ի՞նչ գործ ունի քաղաքում: Գիշերվանից մնացած մերկասառույցի տակ ցավում է փողոցի դեմքը: Կպրուղու տակ, խճի, խարամի ու քաղաքակրթության երևակայական պատնեշով ծածկված հողն զգում է ձիու սմբակի զարկն ու տաք ճխում է` արձակելով ճնճղապաշարի ծիլերը: Իսկ ծիլերը, որոնց հիշողությունը հողն իր մեջ պահել է երկար տարիներ, հիմա կամաց-կամաց, պատառ-պատառ քանդում են ասֆալտը, մանավանդ, որ թուլացել է քաղաքակրթության հսկող աչքը, և ձին, մոռացված, անցյալի գիրկն ընկած այդ համեստ աշխատավորը, նորից դուրս է եկել պատմության ծալքերից, ֆուրգոն-սայլին լծված գյուղից եկել, կանգնել է Սևանի շուկայի դիմաց:
Ձին ի՞նչ իմանա` ասֆալտի տակ հո՞ղ կա, ձին ի՞նչ հասկանա` հողը բնազդորեն ուռչո՞ւմ է գարնան շնչից: Ձին ուզում է ազատվել տիրոջ հոգատարության ավելորդ բեռից` մեջքին գցած բրեզենտի կտորից, որ պահում, չի թողնում՝ արևի ճառագայթները տաքացնեն: Տերն է գցել, որ ձիու քրտնած մեջքը չսառչի, կենդանին «չփչանա»: Գցել, մոռացել, գնացել է իր գործին, ու հիմա ձին արևի խուտուտն զգում է բրեզենտի տակից: Նա առաջը գցած չոր խոտն ուտում է անհավես: Օդի մեջ գարնան բույրեր կան, և մոտալուտ կանաչի կարոտը իր առջև գցած խոտը դարձրել է անհամ-անհոտ:
Կանգնել նայում եմ նրան ու իմ ներսում ծանրութեթև եմ անում. տեսնես մարդու տալի՞քն է շատ ձիուն, թե՞ առնելիքը: Աշխարհում քսանմեկերորդ դարն է, ձիու տերը հաստատ օգտվում է տեխնիկայի ընձեռած հնարավորություններից, վստահաբար մեծ էկրանով հեռուստացույց ունի տանը, հեռախոս կամ սմարտֆոն` գրպանում, մեկ կամ մի քանի համակարգիչ, բայց չգիտես ինչու չի մոռացել ձիուն: Ասես թանգարանից հանել, բերել կանգնեցրել է քաղաքի շուկայի առաջ:
Ես գործս մոռացած կանգնել եմ սայլի կողքին և մտածում եմ ձիու ու ձիատիրոջ մասին, նրանց նուրբ ու անբացատրելի հարաբերությունների մասին: Մոտենում է տերը, թփթփացնում ձիու գավակին, լկամը հանում բերանից, որ խոտը լավ ուտի, ու ես, իբր անտարբեր, նետում եմ.
– Ոնց որ գարունը եկավ, հա՞…
– Չէ՛ հա՛,- արձագանքող մարդ է դուրս գալիս նա,- հլա ո՛ւր ես: Սևանի արևին մի խաբվի: Մայիսը դուրս գանք` ջաններս մի քիչ կտաքանա:
– Ցանքն էդքան ո՞ւշ եք անելու,- էլի փորձում եմ ես:
– Ցա՞նքը,- տնքալու պես ասում է ձիատերը,- էն սարը տեսնո՞ւմ ես…
– Բա որ տարին սառը լինի ու էդ ձյունը չհալվի՞,- փորձում եմ ես:
– Ես արդեն հիսուն տարեկան եմ ու էդ հիսուն տարում էդպիսի բան չեմ հիշում: Մեր պապերն ասել են, մենք տեսել ենք ու հավատում ենք էդ փորձին:
– Ո՞ր դարն է:
– Քսանմեկերորդ: Բայց հողը չի փոխվում, հողի բնավորությունը չի փոխվում, հողագործն իր փորձին է հավատում,- դաս է տալիս համբերությամբ:
– Դրա համա՞ր ես ձիուն հանել թանգարանից:
– Թանգարանից չէ, ախոռից: Պահում եմ, ախպեր ջան, ձին երբեք չի դավաճանում: Եսիմ, քանի հազար տարի իր ձիությունն արել է, հիմի էլ անտրտունջ ծառայում է մարդուն:
– Բա տեխնիկա՞ն:
– Տեխնիկան լավ բան է, բայց նախ՝ չկա, էղածն էլ թանկ է: Ձին համ էժան է, համ հուսալի: Կպահեմ կօգտագործեմ, իսկ եթե ծերացավ…
Չի ուզում ասել, որ հենց ձին ծերանա ու շարքից դուրս գա, մսամթերման կհանձնի: Ահագին միս կլինի ու բավական փող: Լեզուն չի բռնում, որ ձիու մասին բարձրաձայն այդպիսի բան ասի ու միտքը մի տեսակ կուլ է տալիս:
– Էս դարում ձիով հեռու չես գնա:
– Գիտեմ, բայց որ հնար չկա, ի՞նչ անեմ, ձի է՞լ չօգտագործեմ,- ասում է նեղացած, ասես ես բռնել եմ ձեռքը կամ ձիու սանձն ու թույլ չեմ տալիս, որ օգտագործի: Իսկ նա շարունակում է,- ցանքն էլ եմ ձիով անում, փոցխն էլ, հունձն էլ: Լավ կլիներ, որ պետությունը բերեր, տեխնիկա տար, թե` գյուղացի ախպեր, առ օգտագործիր, կյանքդ հեշտանա, բայց պետությունը մեզ հետ ի՞նչ գործ ունի:
– Ո՞նց: Ասում են՝ վարչապետն ասել է, թե տեխնիկա պիտի բերեն, էժան վարկով գյուղացուն տան: Ասում են՝ ձեռնտու է…
– Լավ են անում, բայց ո՞ւր է: Մինչև ցամաք առուն ջուր գա, գորտի աչքը դուրս կգա:
– Բա նախարարությունը չի՞ օգնում:
– Գյուղնախարարությունը իր հոգսերն ունի, գյուղացին` իր: Եթե տարին լավն ու բերքառատ է լինում, գյուղացին լավ բերք է ստանում, նախարարությունը կանգնում ու աշխարհով մեկ հայտարարում է` էսքան տոննա ծիրան ենք ստացել, էսքան տոննա կարտոֆիլ, էսքան խոտ…- կարծես ստացողն ինքն է եղել: Առաջ իբր պարարտանյութ ու դիզվառելիք էին տալիս էժան գներով, բայց վերջերս պարզեցին, որ էդ էլ են կերել ու գյուղացուն էլի թերմացքն է հասել: Չե՞ս կարդացել, էս վերջերս էին գրել, թե ոնց են կերել,- փորձող հայացքով նայում է դեմքիս:
– Չէ՛,- ասում եմ մեղավոր:
– Բա՞,- հաստատում է տխուր,- հիմի էլ նոր երգ են երգում` էսինչը կտանք, էնինչը կտանք: Ոչ մի բան էլ չեն տա:
– Հիմա ցանելու սերմացու չունե՞ս,- նախկին թեմային եմ վերադառնում ես:
– Վա՛յ, թշնամիդ չունենա: Վարսակի սերմ չճարեմ, ցորեն կցանեմ, ցորեն չլինի, գարի կցանեմ, հարցն էդ չէ: Ուղղակի նեղվում եմ, որ մեզ մենակ են թողել ու ճառեր են ասում: Թե օգնեին, բերքն ավելի շատ ու ավելի որակով կլիներ: Պետությունը գար, ասեր` էսքան կարտոֆիլ ցանիր, աշնանը կառնեմ էս գնով, ասեր` էսքան կաղամբ տուր ինձ ու` աչքդ բարի տեսնի: Մարդուն, աշխատավոր մարդուն ի՞նչն է առաջ մղում:
– Եսի՞մ,- անգետ եմ ձևանում ես:
– Չգիտե՞ս… Փողը, ախպեր ջան, եկամուտը: Օրինակ, գիտե՞ս մեր գյուղում ինչքան բուրդ կա: Գյուղացին քանի՞ ձեռք տեղաշոր պիտի սարքի, չէ՞: Կա, բայց մնում, փչանում է: Գիտե՞ս ինչքան կաշի կա: Այ մարդ, զարմանում եմ, էս երկրին բուրդ պետք չէ՞, մարդկանց մաքուր, էկոլոգիապես մաքուր կաշի հարկավոր չէ՞: Փողատերերի ցավը չի կտրվել, որ էդ մասին մտածեն, գան գյուղացու դուռը հումքը տանեն, լավ ապրանք արտադրեն, ու մարդիկ գնում, չինական կամ թուրքական անորակ ապրանքը բերում, կապում են գլխներիս: Խելացի լինեին, կգային, կմթերեին, և՛ իրենց համար լավ կլիներ, և՛ գյուղացու:
– Ինչքա՞ն հող ունես:
– Կա, էլի,- խուսափուկ պատասխանում է,- բայց թե ես հողի պակասից չեմ նեղվում: Նեղությունս ուրիշ բանի համար է: Էս հողասակավ երկրում գիտե՞ս քանի հեկտար հող է խոպան դարձել: Ասենք, ո՞վ գիտի, որ դու իմանաս: Արարատյան դաշտում հողը նորից աղակալում է, մեր բարձրավանդակում` անմշակ դառնում: Մարդիկ իրենց հողը թողել, գնացել են՝ ուր աչքները կտրի: Ու տեր չկա: Ես ի՞նչ անեմ, էս խեղճ անասունը ինչքան կարողանում է՝ էնքան մշակում եմ,- ձեռքը նորից ձիու բաշին է քսում:
– Օգնո՞ւմ է,- ձիու բաշը շոյում եմ նաև ես:
– Վա՛յ, ի՞նչ ես ասում,- զարմանում է մարդը,- ձին ախպեր ա: Սրա հետ վարում ու ցանում եմ, հնձում ու խոտը տուն եմ բերում, ձմռանը սահնակին եմ լծում, ամռանը` սելին: Բայց թե ձիով ի՞նչ գյուղատնտեսություն կունենաս: Ձիով ու անասունով մշակած հողը պապենական մակարդակից չի բարձրանա: Տեխնիկա է պետք, ներդրումներ են հարկավոր… Իսկ ներդրում եթե լինում էլ է, Արարատյան դաշտում է լինում: Մեզ համար… Էստեղ ի՞նչ ներդրում, երբ տարվա վեց ամիսը ձմեռ է: Ու էդպես մենք մնացել ենք առաջվա պես` ձիու հույսին:
– Բոլո՞րն են ձիով վարուցանք անում:
– Չէ՛, այ ցավդ տանեմ: Հիմիկվա մարդը ծուլացել է: Մենակ ես եմ ձի պահում գյուղում: Մնացածը… Շատերը գործ անել չեն սիրում, մենակ պահանջել գիտեն:
Նայում է հեռուն, գրպանից հանում է հեռախոսը, նայում է ժամին, մեկեն սթափվում, թեթև ցատկով թեք նստում է սայլին ու ձեռքն է առնում սանձերը: Ձին լարվում է, բարձրացնում գլուխը: Նրա կաշվի տակ թրթռում են մկանների ձիգ գնդերը: Նա թափահարում է բաշը և արհամարհանքով նայում ասֆալտին մնացած չոր խոտի ծպեղներին:
Կառավարը ձիու մեջքի վրա շրխկացնում է երկճյուղ մտրակը: Չի խփում կենդանուն, միայն շրխկացնում է, բայց դրանից ձիու մորթը փշաքաղվում է: Ցավի հիշողությունը ելնում է նրա էության խորքերից, անհանգստացնում արյունը և ստիպում միանգամից պոկվել տեղից:
Գյուղացին էլի է շրխկացնում մտրակը: Ձեռքը չի գնում, որ խփի ձիուն: Ինչպե՞ս խփի, ձին է իր հավատարիմ օգնականը:
– Ախպեր ա…- զնգում է նրա խոսքն ականջներիս մեջ, իսկ ձիու պայտած սմբակը դարձյալ ծեծում է ասֆալտը՝ արթնացնելով ձյութի, կոպիճի, ավազի տակ քնած հողի հիշողության մեջ պահվող սերմերը:
One thought on “«ՎԱ՜Յ, ՁԻՆ ԱԽՊԵՐ Ա…» / Հրաչ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ”