ՌՈԲԻՆԶՈՆ / Ջոն ԹՈՐՈՍՅԱՆ

Դռան աղմուկը առանց դրա էլ շատ էր, բայց մարդիկ ձեն-ձենի տված գալիս էին ու գալիս:
Էշը տուն էր եկել առանց տիրոջը: Սիրանը մազերն էր փետրում.
– Ծուռաչք հորդ գլուխը թաղեմ… Էս ի՞նչ բերիր իմ գլխին:
Խոսքն ամուսնու մասին էր, բայց այնպես էր շարադրում ինքը, որ անեծքը սկեսրայրին հասնի, ոչ թե Արտոյին:
Երկար չէին ապրել միասին, սակայն այդքանն էլ էր բավական, որ տասը տարվա մեռելի մարմինը օրը մեկ հաներ հողից ու նորից թաղեր…
Չէր սիրել իրեն, չէ՜է՜է՜… Մոր ծոցում այնքան էր քնել, որ նորեկ հարսին սիրել չէր կարող: Վախենում էր` մորը գցած լինի… Օր ու զօր հարցեր էր տալիս.
– Ո՞ւր էիր… Ինչո՞ւ ուշ եկար,- եթե անգամ ջուր բերելու համար իջած լիներ մոտակա Վանքի աղբյուրը:
Բայց Արտոն սիրել է նրան ծռի պես ու ամեն տարվա մայիսի վեցին, երբ աշխարհի բոլոր մարդիկ հավաքվում էին իրենց գյուղում՝ Ծռատոն տոնելու, (քրիստոնեական աշխարհում միայն իրենց գյուղում էր տոնվում հեթանոսական այդ գեղեցիկ տոնը), Արտոն մի մեծ փունջ դաշտային բուրումնավետ ծաղիկ էր նվիրում Սիրանին:
Ջավախքը բարձրաբերձ սարահարթ է, մայիսի սկզբներին ծաղիկները հազիվ կոկոնում են այնտեղ, բայց Արտոն գիտեր` ինչը որտեղ փնտրեր ու գոհացներ իրենց կապույտ հոգիները… Սիրանի զմայլելի հարցին, թե՝ որտե՞ղ ես քաղել, արձագանքում էր.
– Վրացոնց կողմերում,- ու ձեռքը պարզում էր ձորով ցած՝ Վրաստան տանող ճանապարհը ցուցանելով:
Սիրանը հոտ էր քաշում, ու հոգու անուշ թրթռանքը պատճենվում էր խաժ աչքերի մեջ: Կրակներ էին, որ դուրս էին թափվում Արտոյի դիմաց…
Ու այսպես քանի՜ տարի սրտերում կուտակվածը զսպելով` միայն հայացքներով էին իրենց ջահել մարմինների ջերմությունը փոխանցում իրար…
Մի օր էլ, Ծռատոն էր էլի, Սիրանը չզսպվեց ու պաչեց Արտոյին: Ծաղիկների փնջով փակեց նրա անամոթ աչքերն ու պաչեց… Պաչեց ու փախավ… Ինչքան ուժ կար ոտքերում, վազեց իրենց տան կողմը` մինչև բամբասկոտ պառավների աչքերի կտրած սահմանը… Բակում մայրը հարևան Սիրունի հետ զրույցով էր ընկած: Նա գլխի թեթև շարժումով բարևեց ու ասաց.
– Էսօր ջրի չեմ գնա, սաղ ճամփին տղեկներ են շարված,- նկատի ուներ ձոր իջնող աղբյուրի ճանապարհը:
Սիրունը տեսավ Սիրանի սիրուն աչքերն ու ծոր տվեց մտքում. «Չէ, սրա մայրանալու ժամանակն եկել է»:
Յոթ օր էր անցել այս դեպքից, որ Արտոյենք խնամախոս եկան իրենց տուն: Բայց տանտիրուհին դռները պինդ փակեց նրանց առաջ:
– Մենք էսօր նշանելու աղջիկ չունենք,- դռների ետևից լսվեց Սիրանի մոր ձայնը:
Հայրն ուրախացավ եղածից, նա էն գլխից համաձայն չէր այս ամենին ու բամբ ձայնով վրա բերեց.
– Ասացի` չէ՞, էս դուռը ցերեկով բացելու բան չի,- ուզում էր էլի բան ավելացնել, բայց սսկվեց, խայտառակ հո՞ չէր լինելու գյուղով մեկ: Մայրն արդարացրեց Սիրանի մոր վարքը.
– Քոռանամ ես, գլխիս ձյո՞ւթ էր գցած, շատ էլ ճիշտ արեց, ամսի տասներեքով ո՞վ է գնում աղջիկ ուզելու…
Տուն հասնելուն պես Արտոն սրի քաշեց գոմի միակ աքլորին ու դրեց մոր դեմ, որ փետրի.
– Ծռատոնին պիտի մորթվեր, խե՛լքս չհասավ,- նետեց նա:
Մայրը նայեց արյան մեջ հեծկլտացող աքլորին ու չափսոսաց` տղան տղամարդ է դարձել: Հայրն ափսոսաց, որ շան տղեն իզուր նշանի ցլիկը չմորթեց լրբությունից: Անցլիկ նշան չէր լինի, ու ամեն ինչ կլիներ իր սրտով` Գագափենց աղջիկն իր շեմից ներս չէր գա:
Մայրն ավելի շուտ մահացավ, չնայած վաթսունը չէր լրացել, բայց աշխարհից գոհ գնաց: Հիվանդատես եկող կանանց ականջներին գաղտնորեն փսփսում էր հերթով.
– Աղջիկներս լավ տեղ են հարս, հարսիս էլ լավ հունի մեջ եմ դրել, պաչեմ Աստծո ոտը, ի՜նչ կանի` կանի…
Հայրը, երեք տարում կրծելով, բեղերի աջ թևը պակասեցրեց… Ձախ կողմում ատամ չուներ: Ծիծաղելի տեսք էր ստացել դեմքը` ձախ աչքը շիլ էր ի ծնե, բեղերի էլ աջ մասն էր թռել վերև… Նեղսրտած պահին քթի երկարությունը կախվում էր, հասնում ոտքին: Սիրանը եկած օրից չսիրեց սկեսրայրին: Չգիտեր` ինչու, բայց չսիրեց: Մի քիչ էլ մոր` իրենց տանը հազվագյուտ երևալն էր նպաստում դրան.
– Կգամ, աղջի՛կ ջան, թե էն երեսդարձվածը տանը չի,- նկատում էր նա աղջկա ամեն հրավերը լսելուց:
Ու Սիրանն ավելի էր ատում սկեսրայրին:
Մոր քառասունքը չլրացած` սկեսրայրն էլ մեռավ: Սիրանի սգի մեջ այնքան ուրախություն էր լցվել, որ Արտոյին ցավակցական խոսք ասելուց ժպտաց…
Եթե գյուղացիների մի մասը ողորմի էր ասում, մյուս մասը լռում էր: Ողորմի չասողներից միայն Սիրանը չէր լռում, նրա շուրթերը հաճույքով քսմսվում էին մտերիմ կանանց ականջներին.
– Սատանի փայ դառնա, պարզապես Արտոս է մեղք,- ու երկու բառով հոգին թեթևացնելով` վազում էր հյուրերով զբաղվելու:
Հարազատ մեծերը հերթով գնացին, բայց փոքրերը այդպես էլ չերևացին… Ամեն գիշեր Արտոն խեղճացած ախ էր քաշում. «Թե տղա ծնվի` հորս անունն եմ դնելու»: Սիրանի աչքերն ավելի էին մթնում գիշերվա մթան մեջ:
Արտոն շուտ էր նկատել այդ ու երկա՜ր, երկա՜ր խորհել: Մի օր էլ բարձրաձայնեց.
– Սիրա՛ն, մերս բարի կին էր, լավ մտածիր, միգուցե նրա անո՞ւնը դնենք…
Սիրանն էլ ի՞նչ մտածեր, թող աղջիկ ծնվի, ում մոր անունն ուզում է` դնի, մենակ թե ինքը մայրանա, իր սրտի փափագը կատարվի:
Շատերն էին ամուսնու հետ կռվելուց գոռացել գյուղով մեկ.
– Որձ խոզիդ անունը Ավագ դիր, որ հորդ անունը չկորչի…
Իրեն էլ էին հասցրել վիրավորել: Հարևանի բոստանը մտած սագի ետևից վայրահաչել էր պառավը.
– Քո անաճ տերը թաղեմ…
Սիրանը, իհարկե, պատասխանել էր տեղը-տեղին, բայց տուն մտնելուց մի կուշտ լացել էր, արժեցող-չարժեցող մարդկանց չար խոսքերից: Վերջին ժամանակներն Արտոն հաճախ էր քեֆը տեղը տուն գալիս ու հոգու տխրությունն ու ուրախությունը լցնում կնոջ գիրկը:
– Նման բանը զոռով չի լինում, Աստծո կամքն է պետք, Աստծո… Աստծո կամքը ամեն ինչում է պետք… Ես քեզ Աստծո չափ սիրում եմ, դա էլ է իր կամքով, հավատա…
Նրա աննման խոսքերից Սիրանը բարձրանում էր երկինք` դարդուցավ մոռացած, օդը դառնում էր թեթև, թթվածնալի` ինչն այնքան անհրաժեշտ է կնոջ շուրթերի կարմիրը մեկ այլ խորհրդով լցվելու համար…
Հարևան գյուղերից էլ շատ մարդ կար` բակի քարերին նստած: Ամենքն իր կարծիքն էր ասում, թե ինչ պատահած կլինի Արտոյին, բայց Սիրանի ներկայությամբ ծպտուն հանող չկար: Միայն օջախի մտերիմներն էին հորդորի կամ նախատինքի խոսքեր ասում նրան.
– Տնաշենի՛ կնիկ, էդ հայվանին մի՛ տփի, ինքը մեղք չունի,- ասում էին՝ ակնարկելով էշին,- Արտոն է, կա՛մ որսի ետևից ընկած կլինի, կա՛մ մի մեծ ծառի շողքում խմած-քնած է հիմա: Տես` հրացանը չկա, ուրեմն մոտն է, հրացանավոր մարդուն բան չի լինի, ի՞նչ ես նախապես սուգդ կապել…
Հրացանը իսկապես էշի փալանին կապած խուրջինում չէր: Երկու պարկերից մեկն էլ չկար, որոնցով Արտոն կամ կաղին էր բերում խոզերի համար, կամ եղևնու չորացած կոն, որպեսզի կինը շատ չչարչարվի թոնիրը բոց տալուց:
Ջահելներն արդեն մի քանի անգամ խումբ-խումբ անցել էին անտառ տանող ողջ ճանապարհը: Անգամ մեծերի խորհրդով իրենց հետ էշին էին տարել մինչև անտառափեշ, բայց խեղճ հայվանը իր հետքը չէր գտել մի ամսից ավել անապակ, չոր ճանապարհին ու զռռոցով փախել, եկել էր տուն: Սիրանին դա ավելի էր նյարդայնացրել.
– Անտե՛ր մնաս, քեզ իր չափ սիրում էր, ինչո՞ւ մենակ թողեցիր էդ գելուգազանի մեջ, դեղի՛ն ջրերդ տեսնեմ,- ու ավելի չոր կոթը իրար ետևից հասցնում էր էշի քամակին: Հայվանը մունջ կանգնել ու սպասում էր տանտիկնոջ հերթական հարձակումներին:
– Սիրանի ողբը հասել է ամենքին, բացի Աստծուց,- ասել էր Սիրուն տատն ու լաց եղել:
Երկրորդ իրիկունն էր ավարտվում: Հրաչ պապը դժվարաքայլ մարդ էր, բայց նա էլ եկավ: Նեղ օրը մարդկանց սիրտ տալու համար մի բան միշտ ունենում էր ասելու.
– Սիրա՛ն ջան, օրըմ առաջ մի՛ լացիր, անտառում մարդը մի ամիս էլ մնա, մի տարի էլ, երբեք ծառ չի դառնա: Արտոն անտառը ճանաչող մարդ է, առանց իրեն ոչ ոք անտառ չի մտնում, բալա՛մ, կուգա, կարող է` որսով է ընկել ու խորքը գնացել, կուգա… Էշն էլ անասուն կենդանի է, երևի լավ չի հասկացել տիրոջ ասածը կամ մի բանից վախեցել է ու տուն եկել մենակ: Դարդ մի՛ անի…
Բոլոր մեկ ու մեջ շնչողները միաժամանակ շունչ քաշեցին… Սիրանը բարի հայացքով շոյեց Հրաչ պապի դեմքն ու առաջարկեց.
– Պապի՛, թեյ կխմե՞ս, անանուխի էլ ունեմ, ծիտրոնի էլ…
Հրաչ պապը խելամտորեն չհրաժարվեց.
– Հա, աղջի՛կս, թե սարի ծիտրոնի է` լավը կլինի:
Ինքը նկատի ուներ Շահինաբադի ծիտրոնը, բոլորը գիտեին, որ հազար մետրից բուրում են` նրա փունջ-փունջ, կապտավուն մանր ծաղիկներով թփուկները: Շահինաբադի ծիտրոնի բույրն աշխարհում ուրիշ տեղ էլ չկա… Ինքն Աբուլից մի փոքր ցածր սար է, բայց գարնան կեսերից մինչև ուշ աշուն դալար է` աշխարհի բոլոր բույրերը վրան: Երևի ստորոտի զուլալ լիճն է իր խոնավ հովերով սնուցում փարթամ բուսականությանը: Բա վայրի բադերի կղկղոցը սարի գագաթին` պտղալու ժամանակ: Այն ո՞վ է ասել, թե երկրի վրա դրախտ չկա… Ասողը սուտ է ասել` կա՛… Բակում եղածները մտքով մի տասն անգամ բարձրացան սար ու իջան: Սիրանը թեյնիկն ու շաքարամանը մի ձեռքին, մյուս ձեռքի` սինու վրայի բաժակները զնգզըն- գացնելով` եկավ դուրս: Ձեռքերի դողդղոցը անխոս պատմում էր ներսի գալարումների մասին: Թեյասեղանին, որ քարն էր` մամռակալ ու տափակ, Հրաչ պապից բացի ուրիշ մոտեցող չեղավ:
– Սիրա՛ն,- մի բանով զբաղեցնելու համար վրա բերեց նա,- բա էն չափուկը ի՞նչ չափուկ է` էշի կողին կապած:
Սիրանը հուզմունքից մինչ այդ չէր նկատել էշի ձախ կողին կապած չափուկը: Դա փոքրիկ մի կողով էր` ուռենու բարակ շիվերից գործած, մի երկու կիլոգրամ մրգի կամ հատապտղի տարողության չափով: Ինքն էշին միայն աջ կողմից էր դիտել ու տփել, չափուկը չէր նկատել: Աչքերը կրակվեցին նորից, հույսը շունչ առավ սրտում ու գոռաց ավելի բարձր, կարծես Արտոյին լսելի դարձնելու համար իր ողբը, որտեղ էլ որ լինի.
– Վա՜յ, քո հոր դարձերես դիդարը թաղեմ, մի տեսեք, է՜, մի տեսե՜ք, լիքը ելակ է մեջը…
Արտոն միշտ հայվանի ետևից էր քայլում: Այնքան էին ընտելացել իրար` էշի հետ խոսելուց «թառլան ջան» էր ասում, ուստի և էշի անունը մնացել էր Թառլան: Էշը կմրսեր` ինքը կսրթսրթար, էշը կվրնջար` ինքը կհորանջեր: Էշի շնչելուց կհասկանար` դիմացի թփուտներում եղածը նապաստա՞կ է, թե՞ գազան, ու, ըստ այդմ, հրացանը կլիցքավորեր անհրաժեշտ փամփուշտով:
– Հողեմ հորդ շաշ աչքերը,- Սիրանի ձայնը զնգզնգում էր մոտակա տների բոլոր ծերպերում: Նա իր չբերության մեծ մեղքը բարդում էր սկեսրայրի շաշ աչքին, բայց դա միայն ինքն ու ինքը գիտեին,- պատընքվեր քո հոր մուրազը` քեզպեսին չստեղծեր ինձ տանջելու համար… Տեսեք, է՜, էշը կա, ելակը կա, ինքը չկա… Էն ծառը, որ դու ես գրկել հիմա, թող քո դագաղացուն դառնա,- գոչում էր անզգամ ձայնով: Թե ինչ էր գոչում կամ թե ինչու, ոչ ոք չէր հասկանում: Կնոջ պղտորված խելք, կնոջ ցավացած սիրտ, գնա ու բացատրիր, մի վայրկյանում հազար վերստ կանցնի նրա միտքը, հազար ծակուպուճախ կմտնի… Ինչ էլ ասես, սխալ ես դուրս գալու… Ո՛վ մարդ, լավ է` լռես… Սիրանն ամեն ինչ գիտեր արդեն իր կարծիքով ու Արտոյին որոնելու մասին բա՜ն չէր ուզում լսել.
– Գալիս է, թող գա, իր դուռ ու երդիկին տեր կանգնի,- ճչաց վերջին անգամ ու, էշին կապից արձակելով, քշեց գոմ:
Ամեն օր հարևանի բոստանից մորու թարմ տերևներ էր քաղում, կաթնոտ սինձ ու խնամքով տեղավորում էշի մսուրում, քորիչը ձեռքին պատրաստ` հետևում նրա ախորժակին: Աշխատում էր փողոց քիչ դուրս գալ ու օրերով քարերին նստած մարդկանց հետ քիչ շփվել: Արտոյի կորստյան վեցերորդ օրն էր արդեն: Մարդ չկար, որ հույսը կտրած չլիներ: Միայն Հրաչ պապն էր հորդորում.
– Կորչող տղա չի, կուգա,- իր ասածին ներքուստ կասկածելով` ոգևորում էր նա:
Առավոտյան մսուրում եղածը մնացել էր տեղում: Սիրանի իրիկվա հոգատար ջանքերը զուր էին անցել: Եթե նախորդ օրերին, սովորության համաձայն, ծամել էր եղած-չեղածը առանց կուշտ կամ անոթի լինելը հասկանալու, ութերորդ օրվա լույսը գոմում բացվել էր առանց էշի ներկայության: Սիրանը կանչել էր հարևաններին ու ցույց տվել մսուրում եղածն ու էշի անհայտանալը: Միաձայն ախ էին արել ու խաչակնքվել էին: Չարալեզու պառավներն էլ էին քնքշացել Սիրանի նկատմամբ` նրա կոտրված սիրտն ավելի չկոտրելու համար: Ո՛չ նրա անաճ լինելն էր էլ երևում աչքներին, ո՛չ էլ ավելորդ լեզվանիությունը: Գյուղացու ցավակցությունն անհուն է… Կարող է, հաջողությանդ շատ նախանձեն ու չկամենան, բայց դժբախտությանդ պահին հետդ կլինեն ի սրտե:
Գյուղ մտնող նախրի պոչը շատ էր երկարել: Նախրապահները աշխույժ զրույցով գալիս էին` կովերի հանած փոշին աննկատ շնչելով: Նրանց քանակը սովորականից շատ էր այս անգամ: Ով որտեղից տեսնում էր մարդկանց ու անասուններիի այս անսովոր, միախառն շարժումը, մի ներքին զգացողությամբ գալիս էր միանալու նրանց: Թառլանին այնքան էին պաչպչել, որ ամեն նոր մարդու մոտենալուց գլուխը տանում էր հեռու: Արտոյի դեմքն էլ էր կարմրել, ու թուքը չորացել էր բերանում: Ոչ ոք բարի լուրը չէր հասցրել դեռ գյուղ, բոլորով միանում էին քրքջացող խմբին ու մոռանում լուր տանելու անհրաժեշտության մասին: Գյուղի ճամփաբաժանները լիքն են մարդկանցով այդ ժամին: Ամեն ոք իր անասունին է տեր կանգնում ու քշում գոմ:
Սիրանը չհավատաց աչքերին, բերանը չբացվեց, ասես շուրթերը սոսնձված լինեին իրար, որ գոնե ջուր խնդրեր մեկնումեկից: Իրենց կովի ետևից Թառլանի հնազանդ մարմինն էր շարժվում դեպի տան կողմը, իսկ նրանցից ավելի ետ, ուրախ մարդկանց մի խումբ էր գալիս դեպի իրեն: Ավելի թաթը չռթոցով ճմլվեց նրա փայտացող ձեռքում, ու ուշագնաց մարմինը թրմփոցով փլվեց կողքի քարին: Կանայք վազելով ջուր հասցրին ու շտապեցին ուշքի բերել նրան: Ուրախ մարդկանց խումբն էլ վազեց դեպի Սիրանը: Երբ ուշքի եկավ, Արտոն` կանանց արձակած իր վերնաշապիկի կոճակներն էր կոճկում մատների անհանգիստ դողով: Երկինքը պտտվում էր գլխավերևում, ու փղձուկը քորում էր կոկորդը:
– Ես քո հոր շաշ դիդարը թաղեմ, Ռոբինզոն ջան,- հազիվ լսելի ձայնով արտաբերեց նա ու աչքերը նորից փակեց:
Երեք օր Արտոն տնից դուրս չէր գալիս, կնոջն էր խնամում ու քարի թողած կապտուկներին դեղաթրջոցներ դնում: Գյուղում արդեն պատմում էին տարբեր հորինվածքներ Արտոյի մասին: Մեկը վարազի գոճիներից էր խոսում, որոնք վայրենի ձենով խռթխռթում էին Թառլանի մեջքին կապած պարկի մեջ, մեկ ուրիշը այլ բան էր հումորում-խմորում, բայց Արտո անունով նրան էլ ոչ մեկը չէր հիշատակում. Ռոբինզոն էին ասում, ու վերջ: Երրորդ օրվա ծեգին Սիրանը սրտխառնոց էր զգում խմոր շաղելուց: Արտոյի հարցին` թե որտե՞ղն է ցավում, ասաց.
– Փորումս ինչ-որ տաքություն եմ զգում…
Արտոն խաչակնքեց դեմքն ու կարոտով նայեց պատին կպցրած պապի խամրած նկարին` կրկին հիշելով նրա խորհրդալի խոսքը.
– Եթե ծառը պտուղ չի տալիս` վախեցրու նրան, թե կկտրես…
Գյուղամեջը, ինչպես միշտ, մարդաշատ էր: Մարդիկ անսքող ժպիտով շրջապատեցին նրան: Ամեն մեկը մի բան էր հարցնում եղածից, ու վերջում Ռոբինզոն անվանելով` անզուսպ ծիծաղում էին: Արտոն էլ էր ծիծաղում նրանց: Ոչ մեկը չգիտեր նրա` տնից գնալու իսկական պատճառը` իրենից ու իր Աստծուց բացի, ինչը նա և ոչ մեկին պատմելու մտադրություն չուներ: Նա մեն-մենակ կանգնել էր շուրջը րոպե առ րոպե ավելացող մարդկանց` իր համար նեղլիկ բացատ բացած տարածքում, ինչպես անտառում էր կանգնել` բազմաթիվ, իր բախտին անտարբեր ու անմտորեն ժպտացող ծառերի` անհայտություն տանող շրջապարում…