Վարուժանական ասելիքն ամփոփված է ո՛չ միայն շարքերում, այլև գերխիտ կերպով կա շարքերի բնաբաններում և շարքն ամփոփող վերջին բանաստեղծությունների մեջ: Դիտարկենք ձևի և բովանդակության այս շրջանակող միավորները:
«Հեթանոս երգեր» շարքը բացվում է
Ես կ’երգեմ Գինին.- Բագիններուն
ծիծաղը և խորաններուն արյունը:
Դարերու Կյանքը կ’երգեմ, հանուն
հաճույքի և տառապանքի գեղեցկության…
բնաբանով: Բնաբանը (էպիգրաֆ)՝ որպես գրականագիտական հասկացություն, հուշում է երկի բուն ասելիքը: Ի՞նչ է ասված այս բնաբանում: Վարուժանը խոստանում է երգել Գինին՝ որպես «բագիններուն ծիծաղը», այսինքն՝ իբրև հեթանոսական կենսախինդ, անսանձ ապրելակերպի հաճույք, գինին՝ իբրև հեթանոսական բաքոսյան գինարբուքների սիմվոլ, որպես բակխանալիայի հրճվանք, որպես բուռն ոգևորվածությամբ կյանքի նախասկզբի՝ սիրո բնազդի փառաբանում, այսինքն՝ Կյանքն է փառաբանում և նրա հաճույքը: Բնաբանում Վարուժանը խոստանում է երգել նաև «խորաններուն արյունը»՝ նկատի ունենալով գինու նաև քրիստոնեական սիմվոլը՝ որպես Քրիստոսի թափած անմեղ արյան խորհուրդ, տառապանք, որը սրբացված է: Այսինքն՝ կյանքի հաճույքին հակադրվում է սրբացված ցավը, և հակառակը՝ ցավին հակադըրվում է հաճույքը: Վարուժանն ավելացնում է նաև, որ Կյանքի երգն է երգում՝ հանուն գեղեցիկի: Հետևաբար՝ Վարուժանի երգած Կյանքը սա է՝ կյանք =>ցավ =>հաճույք =>մահ, որը բանաստեղծը երգելու է հանուն Գեղեցկության: Այսինքն, նա՝ որպես արվեստագետ, կյանքի հավերժական պտույտի փիլիսոփայությունը փոխակերպում է գեղագիտական պատկերների, որոնց հիմքում նպատակադրվում է դնել գեղեցիկը՝ որպես գեղագիտական կատեգորիա:
«Հեթանոս երգեր» շարքի բացվող երկու ենթաշարքերը՝ «Հեթանոս երգեր» և «Գողգոթայի ծաղիկներ», ևս ունեն իրենց բնաբանները, բնաբան ունի նաև նրանց միջև տեղադրված «Հարճը» պոեմը: Ահա դրանք.
Փա՜ռք սարբինային.-Բագոս կը պսակվի
(«Հեթանոս երգեր»).
Փա՜ռք սարբինային.-Ներոն կ’արբենա
(«Հարճը»).
Փա՜ռք սարբինային.-Քրիստոս կը պատարագե («Գողգոթայի ծաղիկներ»):
Երեք բնաբանում էլ Վարուժանը մեղմ հումորով «փառք է տալիս» սարբինային՝ խաղողի թառմային, որի «շնորհիվ» խաղող է աճում, ինչի որթով մի դեպքում պսակվում է Բակխ-Բաքոսը՝ նախապատրաստվելով բակխանալիայի (Փա՜ռք սարբինային.-Բագոս կը պսակվի), մյուս դեպքում ակնարկվում է հարբած Ներոնի կողմից Հռոմը հըրդեհվելու դեպքը, որը մեծ բռնակալն արեց ընդամենը բոցերով ոգեշնչվելու և բանաստեղծելու համար (Փա՜ռք սարբինային.-Ներոն կ’արբենա), իսկ երրորդ բնաբանում Վարուժանը «փառաբանում» է սարբինային, քանի որ նրա «շնորհիվ» ստացված գինով է Քրիստոսը պատարագում (Փա՜ռք սարբինային.-Քրիստոս կը պատարագե): Քրիստոս կը պատարագե ասելով՝ Վարուժանը նկատի ունի Մատթ., Իզ, 29 («Միայն ասում եմ ձեզ, թե այսուհետև որթի այս բերքիցն էլ չեմ խմիլ մինչև այն օրը…») և Եբր., Ժ, 10 («Որ այն կամքովը մենք սրբվեցանք մեկ անգամ Յիսուս Քրիստոսի մարմնի պատարագովը») հատվածները, որոնցում խոսվում է պատարագի և հաղորդության քրիստոնեական խորհրդի մասին:
Իսկապես որ, «Հեթանոս երգեր» ենթաշարքը պարունակում է բաքոսյան խրախճանքի և հրճվանքի անզուգական գեղարվեստական պատկերներ («Վանատուր», «Հեթանոսական», «Արևելյան բաղնիք», «Ո՜վ Լալագե» (ուր նաև ծննդաբերությունն է սրբացվում), «Սադուռնական»…): Այս երգերում հարբած սատիրներն են ցատկոտում և ուղեկցում խաղողի որթով պսակված իրենց ուսուցչին՝ Դիոնիսոս-Բաքոսին, որը, ի հեճուկս ցավի և տառապանքի, սովորեցնում է հրճվել կյանքի վայելքով: Այսինքն՝ գեղարվեստական պատկերի վերածած գաղափարները Վարուժանը կերպավորում է գեղեցիկի կատեգորիայով:
Երկրորդ ենթաշարքը՝ «Գողգոթայի ծաղիկները», խորհրդանշում է Քրիստոսի տանջանքն ու տառապանքը, որն ինքը մարդկային տառապանքն է («Ճանապարհ խաչի», «Տրտունջք», «Բանվորուհին», «Պատգամավորներս», «Մեռնող բանվոր»…): Այս ենթաշարքում գեղագիտական կատեգորիաներից իշխում են տգեղը, ստորը, սարսափելին: Այսինքն, քերթողը՝ արվեստագետը, նոր ծնունդներ է տալիս՝ հարցերը բեկելով ի՛ր հոգու պրիզմայով:
Երկու շարքերը միմյանց օղակող «Հարճի» բնաբանը հիշեցնում է Ներոնի վայրագության մասին: Այսինքն՝ Վարուժանը փառաբանում է ողբերգության մեջ պարունակվող դաժանությունից ծնվող տառապանքը, ինչից էլ բխում է գեղեցիկը: Ողբերգության մեջ դաժանության մասին նիցշեական դիտարկումները նույնությամբ խտացված են «Հարճի» բնաբանում: Փաստորեն՝ Դ.Վարուժանը «Հարճը» պոեմում փառաբանում է դաժանությունը և ուժը՝ որպես գեղեցիկի նախապայման:
«Հեթանոս երգեր» շարքի՝ միայն բնաբանների քննությունն իսկ հնարավորություն է տալիս լիովին ընկալել բանաստեղծի ասելիքի ողջ խորությունը: Այսինքն՝ նիցշեական «հեթանոսապաշտությունը»՝ որպես փիլիսոփայական երևույթ, որպես «հավերժական վերադարձի» առանցք, որպես անցում մահից կյանք և ցավից հրճվանք, շատ բնորոշ է Վարուժանի «Հեթանոս երգերին», որոնք, սակայն, բեկված են գեղեցիկի կամ տգեղի պրիզմայով՝ որպես արվեստի բարձրարժեք նմուշներ: Ողջ եվրոպական արվեստը (և հատկապես գրականությունը), հիմքում ունենալով Նիցշեի մտքերը, ամենազանազան ճյուղավորումներ տվեց, և թե որ արվեստագետը որքանով բերեց իրե՛նը, նո՛րը, հենց դրանում էլ երևաց նրա տեղն ու դերը արվեստի կամ գրականության պատմության մեջ:
Նիցշեական «հեթանոսապաշտությունը»՝ դիոնիսյան ցավի և հաճույքի երկփեղկվածությունը, Դ. Վարուժանի «Ցեղին սիրտը» շարքում բեկվում է մեկ այլ հետաքրքիր տեսանկյունից: Դիտարկենք այն:
Այս շարքի բնաբանը Գողթն գավառի հեթանոս երգերից է՝
Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր…
որն իր մեջ ներառնում է շարքի երկու ենթաշարքերի ամբողջ ասելիքը. «Բագինին վրա» ենթաշարքում ցավի և տառապանքի գեղագիտական պատկերներ ստեղծելով («Հայրենիքի ոգին», «Անիի ավերակներուն մեջ», «Օձը», «Կարոտի նամակ», «Դիակի սայլը», «Ծեր կռունկը», «Կիլիկյան մոխիրներուն»…)՝ դրանց հակադրված է «Կրկեսին մեջ» ենթաշարքը, ուր գոյության կռվի պայքարում փառաբանվում է ուժեղը («Վերածնություն», «Պատվեր», «Կռվի երթ», «Վահագն», «Առաքյալը», «Դյուցազնի մը սուրին»…), այսինքն՝ Դ. Վարուժանը հաճույքի և հրճվանքի գեղագիտական ապրումը մարմնավորում է ազգային զարթոնքի և ազատագրական պայքարի երգերում: Ահա և հետաքրքիր ճյուղավորում (կամ մակերեսայնություն, որն արվում է հանուն արվեստի): «Ցեղին սիրտը» շարքի կամ նրա երկու ենթաշարքերի առանցքը նորից դիոնիսյան գեղագիտական կատեգորիան է՝ կյանք-մահ, տառապանք-հաճույք երկփեղկվածությունը՝ որպես «հեթանոսականություն», որպես «հավերժական վերադարձ»: Սակայն փիլիսոփայական միտքը Վարուժանը բեկում է գեղագիտորեն, որի ցոլքերից ծնվում են ազգային զարթոնքի, պայքարի հրաշք գոհարներ:
Նիցշեն կարևորում էր հանճարի, բացառիկ անհատի դերը, որին իր ժամանակաշրջանում չէին կարող հասկանալ, սակայն որը պարտավոր էր մարդկությանը տալու գաղափարներ, որոնք «հղիացնելու» էին կյանքը և տալու նոր ծնունդներ: Հենց այս սկզբունքից է բխում «Նեմեսիս»-ում (որպես «Ցեղին սիրտը» շարքի նախերգանք) քերթողի, արվեստագետի դերի ընդգծումը Վարուժանի կողմից, արվեստագետի, որի դերը «գաղափարներ ծնելն» է և ամբոխին առաջ մղելը՝ հանուն կյանքի հաճույքի, գոյատևման, հարատևման՝ ի հակադրություն մահվան և ցավի: Գրականագիտության մեջ Դ. Վարուժանի պոեզիայի երկփեղկվածությունը ցավի և հաճույքի, անշուշտ, դիտված է, և այն էլ՝ վաղուց: Բայց մի հանգամանք վրիպել է. երևույթի (դիոնիսյան գեղագիտական կատեգորիայի) ակունքների բացահայտումը չկար առ այսօր, այնինչ՝ արմատները «Գիլգամեշ»-ում են, որտեղից անցնում են զանազան կրոնափիլիսոփայական համակարգերով և հասնում XX դար: Հենց այստեղ է Նիցշեի նշած «մակերեսայնությունը»: Պարզենք ասելիքը: Նիցշեի նշած գերմարդը՝ բացառիկ մեծ հոգին, որ նույն ինքը շումերական Գիլգամեշն է կամ հնդկական ուպանիշադների ներհայեցող որոնողը, ի վիճակի է իր գաղափարներով «հղիացնելու» դարաշրջաններ, իսկ վարուժանյան «քերթողը» իր կենսափորձով տվեց այն, ինչ կարող էր տալ՝ «մակերեսային» գաղափարներ: Մակերեսային է նաև պայքարի կոչը (իզուր չէ Պ. Սևակը Վարուժանի հայրենասիրությունը բնորոշել որպես «գաղափարախոսություն»1):
Դառնանք «Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր…» բնաբանին: (Տողը վերցված է Վահագնին փառաբանող հիմնից: Վահագնը՝ որպես ռազմի, ուժի, քաջության աստված, բնականաբար շատ հարազատ է «Ցեղին սիրտը» շարքի հայրենասիրական ոգուն: Ի դեպ՝ հեթանոս աստվածները Վարուժանի մոտ կերպավորվում, գեղարվեստական պատկեր են դառնում ըստ անհրաժեշտության՝ առանց խտրության, թե որ դիցարանից են դրանք առնված՝ հայկակա՞ն, հունակա՞ն, հռոմեակա՞ն, հնդկակա՞ն, թե՞ մեկ այլ… Սա համամարդկայինի և ազգայինի միաձուլման հետաքրքիր հնարանք է՝ բնորոշ մեծ արվեստագետներին, քանի որ նրանք առավել կարևորում են բովանդակությունը՝ ասելիքը, քան ձևը): «Ընդ եղեգան փող…» բնաբանով բացվող «Ցեղին սիրտը» շարքը ավարտվում, փակվում է «Ավերակներու տիկինը» բանաստեղծությամբ: Պայքարի կոչ հանդիսացող շարքն այս նոտայով ավարտելը տարօրինակ է թվում: Օսմանյան սահմանադրության (1908թ.) առիթով գըրված այս բանաստեղծությունում
Գայլ Վահաններն, Դավիթ բեկերն
ընձառյուծ,
Հերոսներն հին՝ գաղափարին հինօրյա,
Գինովությո՜ւնը տեսան
Օտարներու առջև պարող իրենց մոր.
…. ու մութին մեջ կանչեցին
Դեպ իրենց Մոր-«Ոլիաբա՜, Սալոմե՜…»2:
Շարքն այս բանաստեղծությամբ փակելու իմաստը վերջին երկու բառերի մեջ է՝ Ոլիաբա, Սալոմե:
Դ. Վարուժանի երկերի ակադեմիական հրատարակության ծանոթագրությունները չեն օգնում ճիշտ հասկանալու դրանք: Վարուժանի ասելիքը մնում է անորոշ: Դ. Վարուժանի առաջին հատորի3 571 էջում «Ավերակներու տիկինը» բանաստեղծության 161-րդ տողի ծանոթագրությամբ ասված է. «Աստվածաշնչյան անձնավորություններ: Սակայն Աստվածաշնչում Ոլիբամա է, իսկ Օլիաբա կամ Ոլիաբա չկա: «Եւ դռնապանք, որդիք Սալոմէայ» (Աստվածաշունչ, ԵԶՐ, Ե, 28): «Եւ այս են որդիք Ոլիբամա դստեր Անայի…» (Աստվածաշունչ Ծննդ. ԼԶ, 14, 18)»: Ծանոթագրության մեջ հուշող ոչինչ չկա, որ բացվի Դ. Վարուժանի ասելիքը:
Մինչդեռ ավելի ուշադիր ընթերցումն այլ բան է հուշում:
Հնօրյա գաղափարի հերոսները (չմոռանանք, որ Պ. Սևակի բնորոշմամբ Դ. Վարուժանի պոեզիայում հայրենասիրությունը դիտվում է որպես գաղափարախոսություն)՝ «Գայլ Վահաններն, Դավիթ բեկերն ընձառյուծ» չէին կարող ներել իրենց մորը՝ հայրենիքին, որ, խաբվելով թշնամու խոսքից կամ կեցվածքի արտաքին փայլից (օսմանյան սահմանադրությունից), դավաճանել է իր որդիներին՝ ազգին, հավատին՝ տրվելով թշնամուն, պարելով նրան ի հաճույս: Գաղափարի հերոսները միայն մի բան գիտեն՝ պայքարել, մինչև վերջ պայքարել: Պայքարից շեղված իրենց մորն են նրանք Ոլիաբա, որ լ>ղ անցումով նույնն է, թե Ողիաբա, կոչում: Այս Ողիաբայի մասին պատմում են ոչ թե Ծննդ. ԼԶ-ն, ինչպես նշված է ծանոթագրության մեջ, այլ Եզեկիելի մարգարեության ԻԳ. 11-17 կամ Երեմիայի մարգարեության Գ հատվածները: Այստեղ մարգարեները կոպտորեն են խոսում անբարոյական կնոջ այլաբանական սիմվոլի տակ թաքնված մայր-հայրենիքի մասին, որը, դավաճանելով իր որդիներին, պարում է թշնամու առաջ, տրվում նրան: Աստվածաշնչյան այս մայր-հայրենիքը՝ կնոջ կերպարով, կոչվում է Ողիաբա, որն էլ Դ. Վարուժանի նշած Ոլիաբան է (լ>ղ փոխանցումով):
Ինչ վերաբերում է Սալոմե անվանը, «Ավերակներու տիկինը» բանաստեղծության 161-րդ տողի ծանոթագրությունը կրկին ոչինչ չի հուշում: Վարուժանի ակնարկած Սալոմեն Մատթ. ԺԴ. 6 կամ Մարկ. Զ. 21-22-ում պատմվող դեպքերի հերոսուհին է՝ Հերովդիայի աղջիկը, որը պարեց խնջույքում և պարի դիմաց Հովհաննես Մկրտչի գլուխն ուզեց: Դ. Վարուժանը թափանցիկ ակնարկով հուշում է, որ օսմանյան սահմանադրությանը հավատալը մեզ վրա Հովհաննես Մկրտչի գլուխն է նստելու: (Ի դեպ՝ Նոր Կտակարանում Հերովդիայի աղջկա անունը չկա: Այն, որ նա Սալոմե է կոչվել, հայտնի է պատմությունից4):
Այս անունների հարցը պարզելուց հետո դառնանք Վարուժանի ասելիքին: Իսկապես, օտարոտի է թվում շարքը «Ավերակներու տիկինը» բանաստեղծությամբ ավարտելը: Բայց քանի որ ողջ շարքում պայքար է երգվում, 1908թ. սահմանադրությանը հավատալը և կառավարության առաջ «պարելը» Վարուժանը անհանդուրժողություն է համարում՝ անվանելով «դավաճանություն»: Հետևաբար, պահանջը մնում է նույնը՝ պայքար:
Ձևի, կառուցվածքի տեսանկյունից բնաբանը և շարքի վերջին բանաստեղծությունը, փաստորեն, շրջանակում են ասելիքը՝ որպես բանաստեղծություններից հյուսված պոեմ՝ ողջ շարքի ասելիքի ամբողջականությամբ:
«Ցեղին սիրտը» շարքում հայրենասիրությունը իրոք որ գաղափարախոսություն է, քանի որ այն շարքի խորքում թաքնված «հեթանոսապաշտության» աշխարհայացքային առանցքի ձև և թաղանթ է:
Վարուժանը «ազգայնացրել» է դիոնիսյան գեղագիտական կատեգորիան՝ դրան տալով զարթոնքի, ազատագրական պայքարի երանգ, այսինքն՝ կյանքի կրկեսի ցավից Վարուժանը բխեցնում է պայքարի, կռվի և հաղթանակի հաճույքը՝ որպես ուժեղի գոյատևման հիմք:
«Հեթանոսականությունը», լինելով փիլիսոփայական երևույթ, Դ. Վարուժանի պոեզիայում դրսևորված է որպես աշխարհայացքային հենք ընդհանրապես: Այն խոր փիլիսոփայականությունը, որը պետք է բնորոշ լինի հեթանոսապաշտությանը, կամ որ նույնն է, թե դիոնիսյան գեղագիտությանը, Դ. Վարուժանի աշխարհայացքում բեկված է որպես տառապանք-ցավի և հաճույքի հակադրամիասնություն:
Իսկ գեղարվեստի տեսանկյունից վարուժանական պոեզիան անկրկնելի գույների և ձևերի ամբողջություն է՝ լի գեղեցիկով և այլ էսթետիկական կատեգորիաներով:
Այսինքն՝ այն կարծիքը, թե «հեթանոսական ուղղությունը» սոսկ անցյալի թեմատիկ անդրադարձ է, ճիշտ է այն հեղինակների համար, ում հասու չէր հեթանոսապաշտության փիլիսոփայականությունը՝ որպես կյանքի հավերժական վերադարձ, որպես կյանքի ցավից հետմղում դեպի հաճույք, մահից հետմղում դեպի կյանք: Ինչը երբեք չի կարելի ասել Դ. Վարուժանի մասին:
1. Պ. Սևակ, Երկերի ժողովածու, Ե.,1983թ., հ. 3, էջ 506:
2. Դ. Վարուժան, Երկեր, Ե., 1984թ., էջ 172:
3. Դ. Վարուժան, ԵԼԺ, հ.1, Ե., 1986թ.:
4. Տե՛ս Հայր Միշել Քենել, Ինչպես կարդալ Ավետարանը, Էջմիածին, 1992թ., էջ 93:
