ԱՄԵՆԱԿԱՐԵՎՈՐԸ / Ալիս ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

Կարծես թե զարթնել է, բայց չի բացում աչքերը: Պետք է էն մեկին էլ մոտենար, էն մյուսին էլ, էն մեկելին էլ, հարց տար, պատասխան ստանար: Գնաց: Գնացին: Ինչո՞ւ եք էսպես գալիս, խռնվում դիմացս, եթե իրար չենք հասկանալու: Ո՞ւր եք գնում, ո՞ւր գնացիք, բա ե՞ս, հիմա ո՞նց բռնեմ էդ լամպի խրոցակը… Եթե քամին կամ մի ուրիշ դրսի ուժ մի՜ քիչ, մի՜ պուճուր հետ բերեր թռչող լամպը, մի՜ պուճուր էս ծանր մարմինը կարողանայի հրել գետնից, կբռնեի խրոցակը և, իհարկե, տեղնուտեղը կխցկեի շա՜տ վաղուց մահճակալիս մոտ գոյություն ունեցող վարդակի մեջ. լամպը աղոտ լույս կտար իմ սենյակին, իմ մտքին: Բայց թռավ լամպը… լարը մի պահ էլ, հետը կատակելու մտքով երևի, մոտեցավ, քսվեց քթին: Չկարողացավ ճանկել խրոցակը… Թռա՜վ լամպը… Օրն սկսվեց լամպի թռիչքով, հեռացումով, բայց դա էնքան կարևոր չի… ավելի կարևոր անելիքներ ունեմ, մտածելու միլիոն բան, միայն թե պետք է ճիշտ հերթի դնեմ… Հերթ, ամենուրեք հերթ: Սպասում ու սպասում եմ իմ հերթին` մինչև ի վերջո գալիս է, Տեր իմ: Սիբիր քշվելուց առաջ էի սպասում… Եկավ օրը, սև ավտոն կանգնեց դռանս… Շուշիկս, առավոտվա աղոթքն անելուց հետո, քթով իր ծիծաղաշարժ երգերն էր արդեն երգել հարևանի` իմ ուս ուսի ընկերոջ` Հակոբի ու նրա կին, մեր Մարիամի թոնթոլիկ աղջկա` մեր բոլորիս ուրախություն փոքրիկ Արուսիկի համար… Այդ ճստոն էլ մի ձեռքի մատիկներով քթիկը բռնելով, բաց թողնելով փորձում էր Շուշիկիս պես պարեղանակ հանել, մյուս ձեռքով ու տոտիկներով պարում էր… Ընկերս գիտեր, որ Շուշիկս չկա, Սիբիրից հետո դիմավորեց, բերեց ինձ իմ տունը, որ մաքուր պահել, պահպանել էին ինքն ու մեր Մարիամը: Արուսիկը, արդեն մեծ աղջիկ, քիթը բռնելով, բաց թողնելով, երգեց նույն պարեղանակը, որ մեր Սիբիր քշվելու օրը լսել էր իմ Շուշանից: Ի՜նչ լավ սիրտ ուներ ընկերս… Լավ սրտերը քիչ են դիմանում, է՜հ: Իմ սիրտը կա՛մ բարի չի, կա՛մ էլ պինդ է, որ դիմացել է և կա՛մ էլ ոսկորներիս պես դիմանալով է պնդացել ու հիմա արդեն չի ուզում մեռնել: Բայց սրտի ուզելով չի… Էդ ի՞նչն է սրտի ուզելով եղել: Լավ է` գոնե ծերությանդ մեջ խորանալու օրերից չգիտեմ որերորդում հասկացար, որ Աստծո կամքն է ամեն ինչ որոշողը: Թողեցիր, որ սիրտդ ու ոսկորներդ հետևեն Աստծո կամքին, քանի որ իրենց գործերով անվերջ մրցող չարին ու բարուն Նրա հետևելուց պրծում չկա: Հակոբի ձեռից վերցրել էին Հունաստանում միասին մեր հիմնած կոշիկի գործարանը: Նրան չքշեցին Սիբիր: Շատ ծեծուջարդ տվեցին, չստորագրեցի զրպարտագիրդ, Հակոբ: Արուսիկդ հարս դարձավ, մնաց իր մանկության փողոցում… Լա՜վ տատիկ է էս աղջիկը, իր մորական տատին է քաշել: Ինձ էլ է տիրություն անում, միշտ… Տե՜րս, էս ինչքան սեր ես դեռ թողել աշխարհում` հենց միայն սեր ու բարություն գողացող, արտահանող էն պոզավոր-պոչավորի քափքրտինք աշխատանքին ի պատասխան… Քո սերը, Տե՜րս, բազմանում է արևի ծագելու, մայր մտնելու հետ… Գիշերն էլ է բազմանում:
Հա, ասում էի` «հերթ»… Էսպես մտքիցս թռնում է բառը… Էս իմ անցավորները… Հենց տեսնում են` աչքս կպցրի, գալիս, խցկվում, խռնվում են շուրջս, հերթ չեն հարցնում… Իրենք էլ, երևի, ինձ այցելելու հերթերն ունեն էնտեղ… Երբեք չեն գա իմ սպասած ժամին, իմ պատկերացրածի պես, նման են ու նման չեն իրենք իրենց: Մի կորած-մոլորած միջինասիացի ծանոթ, եսիմ որ թվերից կգա, կհայտնվի, կարծես միշտ աչքիս լույսն է եղել ու երեկ ենք իրարից բաժանվել, կանի մի բան, որ հեչ իրենից չի… Դրանից էլ իմանում եմ, որ ուրեմն, արդեն էն աշխարհում է: Էհ, թող լույս իջնի գերեզմանին, եթե իհարկե արժանացել է դրան: Էսպես… Հերթ… Սպասում էի իմ հերթին, որ ինձ էլ մյուսների պես հրմշտեն, հրեն Սիբիր տանող ապրանքատարը, հերթ, որ բեռնաթափելով դուրս գցեն վագոնից, հերթ, որ ստանամ աքսորականի արտահագուստս… Երբ տեսա էդ ծանր սապոգները, սարսափը պատեց: Հիմարի պես ուզում էի չվերցնել, թե` իմ ոտքերը միայն իմ կամ Հակոբի կարած կոշիկներին են սովոր: Հիմար, հիմարի մեկը, մի տարի հետո առաջինն էիր խցկվելու հերթի մեջ… Սպասում էիր վերակացուից մռութիդ հարված ստանալու քո հերթին, ալյումինե թասը ձեռքիդ` օրապահիկ վռիկդ ստանալու, երբ ամբողջ օրը շան պես բանել էիր… Ասում են` գրի, Մկրտիչ հայրիկ: Ի՞նչ գրեմ, Դոստոևսկին, Մահարին, Սոլժենիցինը, էլի շատերը, ում չգիտեմ, գրել են էս բոլորը ու ավելի դաժան բաներ, ո՜նց են գրել… Երբեք սիրտ չեմ անի գրել, հազիվ նրանց գրածներին եմ դիմանում ու մտածում` էդքան զարհուրելի, էդքան ճշմարիտ ու էդքան գեղարվեստական, ո՞նց են գրել… Սպասում էի արևածագի հերթին, արևին, որ բարձրանա, բարձրանա երկնաքեր ծառերից էնքան, մինչև երևա… Էհ, մի չնչին պահ հաջողվում էր տեսնել` բահ ու քլունգ ստանալու իմ հերթին սպասելիս:
Հիմա հերթը ո՞ւմն էր, ո՞ւմ մասին մտածեմ մինչև էս ճռճռացող ոսկորներով վեր կենալս… Էլի գլուխը ցցեց, առաջ անցավ Վոլդեմարը, Վոլիկը… Անունդ Ռուբեն լիներ` կասեինք Ռուբիկ, Կոնստանդին` Կոտիկ, Կիրակոս` Կիրիկ… Կիրիկ… հի, հի, հի… Ինչ էլ սազում է քեզ Կիրիկը: Չէ՛, Վոլիկ եղել ես, Վոլիկ էլ մնա: Վոլիկ ջան, քո մազ-միրուքով, ալեհեր բաշով, որ երբեք մաքուր չի լինում. մեկ-մեկ ժանգավուն, մեկ-մեկ մոխրավուն, նայած թե վերջին երեք-չորս շաբաթների ընթացքում ինչ գույնի փոշի է նստել մեր քաղաքի վրա: Եթե լողանաս, եթե, եթե լողանաս, իմի նման ճեփ-ճերմակ, ամպի քուլաների կվերածվեն վարսերդ, վարսերդ, հի, հի, հի… Մի խոսքով, Վոլիկ ջան, մի կողմ քաշվիր, չխցկվես: Մարիամինն է այսօր հերթը, առաջինը նրա մասին եմ մտածելու: Կասես` «Էդ ե՞րբ չի Մարիամն առաջինը»: Եթե քաջություն ունենամ… Քաջությունը ինչի՞դ էր պետք, լվացվում ես, սանրվում ես, նայում ես հայելուն, ինքդ քեզ «բարի լույս» ես ասում, ուղ­ղվում ես Մարիամի տուն, առանց խոշորացույցով փնտրելու գտնում ես կոճակը, սեղմում ես, աչքերդ կկոցում, իսկ ե՞րբ չես կկոցում, մաքրում ես կոկորդդ, որ հենց զանգի կոճակը սեղմելուց հետո Արուսիկը դուռը բացի, ժպտաս. ժպտալու համար էլ է պետք մաքուր կոկորդ, գուցե մի քաղցր բա՞ն ես գտնում աղջկան ասելու. սովորաբար ասում է. «Գլազոկից անպայման նայի՛ր, տես` ով է, հետո բաց արա դուռը»: «Գիտեմ, գիտեմ»,- ասում է Արուսիկը, բռնում ձեռքից, տանում է Մարիամի սենյակը, մոտեցնում աթոռը հիվանդի մահճակալին, գնում թոռնիկին կերակրելու:
Երբ Մարիամն ընդամենը 60 տարեկան էր, ինքը արդեն` 75, թաղի Վասիլյան բժշկի հետ, որ 65 էր, իսկ Մարիամի ամուսինը` իր ուս ուսի ընկեր Հակոբը, արդեն չկար, նարդի էր խաղում Մարիամը, ինքը նստում էր նրանց կողքին ու նախանձում էր, որ Վասիլյանը Մարիամի նման թագուհի կնոջ հանդեպ ասպետություն չունի, կաշվից դուրս է գալիս նրան հաղթելու համար: Իսկ երբ խաղալու իր հերթն էր հասնում, ինքը ժպիտով, հանաք-մասխարությունով կրվում էր… Թեև գիտեր` երբ աքլորանում ես ու հաղթում, Մարիամի աչքերի մեջ պակասում է չարաճճի փայլը, փոխարենը, փոխարենը, մի, մի, մի նազանք է հայտնվում, միևնույնն է` չէր կարողանում Վասիլյանի նման հանգիստ խղճով աքլորանալ… Հիմա` Վասիլյանի մահից 15 տարի անց գոնե, ինքն իրեն պետք է խոստովանի, քանի որ հոգի ունի տալու, պետք է ընդունի` դա չարություն էր, այդ մարդասեր, իր գործին նվիրված, ամենահաս, հմուտ բժշկի հանդեպ հենց չարություն էր առկայծում: Ընդամենը առկայծում էր, եղածը կայծ էր, կայծիկ էր, բայց այդ կայծիկի անունը, ուզես թե չուզես, չարություն էր: Թեև Մարիամն իր համար միշտ էլ երեխա է եղել: 1922-ին Սալոնիկի իրենց արվարձանում ծնվեց Մարիամը: Մկրտիչի 70-ամյա տատը եկավ տուն, խաչակնքեց ու հայտարարեց. «Աստված սօր ըլ կապուտաչ աղջիկ մի պարգևեց մեր ազգին. թող էղնի կամքդ, Տերս` հազար նահատակին մի զավակ, ինչպես որ է»: Կապուտաչիկ, շեկ, գանգուրիկ, փամփլիկ, ճերմակիկ Մարիամին ոչ միայն ինքը, այլև բոլոր դրացիք էին սիրում, տնից տուն փախցնում, խաղացնում, ուտեցնում էին ամենահամեղ բաները: Մարիամի փեսացուին ինքն է առաջինը տեսել, երբ մորաքրոջ հետ հարևան գյուղից, գլխարկը դիք դրած գալիս էր աղջիկ ուզելու: Է՜հ, Հակոբ, դու էլ գնացիր: Դո՞ւ Մարիամին դավաճանեցիր, թե՞ ինքը քեզ թողեց, որ իրենից շուտ գնաս էս աշխարհից. տարիքդ, իհարկե, իմից պակաս չէր. Մարիամից 15, թե՞ 16 տարով էլ դու էիր ավագ: Նշանածիդ տնից քո հեռանալը տեսա, զսպեցի, որ քարով չթռցնեմ գլխարկդ: Ասացի. «Ըհը, գնաց, հիմա նավ կնստի, կչքվի իր գյուղը, վաղը էլի ժամ առաջ կփակի կոշկակարի խանութը, քափ-քրտինք մտած կվազի նշանածի տուն»: Մեկ էլ տեսա, հետ ես գալիս… մոռացել էիր Մարիամի պարտեզից մի վարդ գողանալ. նայեցիր շուրջդ, գողացար, խրեցիր գլխարկիդ ծոպին, տրտինգ տալով գնում էիր, ու էստեղ էլ պարսատիկիս քարերը չդիմացան, գլխիցդ թռցրին գլխարկդ էլ, վարդն էլ… Մեջս մի ծանր բան կար քո վարդի ու քո գլխարկի դեմ:
Էս ի՞նչ էր, դուռը բացելիս դեմքին ինչ-որ մազմզուկներ քսվեցին: Չհասկացանք: Էս ինչո՞ւ են սարդերն սկսել դռանս ոստայն հյուսել: Էլ տեղ չկա՞ր. չգիտե՞ս, որ ողջ գիշերվա աշխատանքդ մի վայ­ր­կյանում ոչուփուչ եմ անելու: Ախմախ: Կթողնե՞ն` մարդ հերթով անի հերթով մտածածը: Երեկ ճամփին դեմառդեմ դուրս եկավ Սրբուհին, հիմա էլ կհանդիպի: «Էսօր էլ մեզ հետ խմի կոֆեդ: Մարիամիդ մոտ հետո կգնաս»,- կասի: Էս գեղեցիկ աղջիկը դերասանուհի պետք է դառնար, բայց իր ղումարբազ հոր պե՞տքն էր: Տասը տարեկանից էս Կարապետ կոչեցյալը երեխուն ի՜նչ գործի ասես չդրեց: Կարծես ոչ թե հարազատ աղջկան էր կապում իր վտանգավոր ու մութ գործերին, այլ հեռավոր աղքատ ազգականի սոված երեխուն: Էս 50-ը նոր բոլորած էրեխեն օր ու արև չտեսավ էդ զոռբա սպեկուլյանտի ձեռքին, խեղճս: Մինչև հիմա էլ սպասում է, որ իր սկլերոտիկ, շռան հայրը հասկանալու է իրեն… Զարմանում է, որ չի գալիս ու չի գալիս էդ փոխըմբռնումը: Վոլիկը, Վոլիկը կողքովս անցավ, հազիվ բարևեց: «Հե՜յ, հըլը կանգնիր, էդ ինչի՞ ես քիթդ ցցած անցնում, հորքուրիցդ էլի ժառանգություն ես ստացե՞լ»: «Չէ՛, Մկրտիչ, ժառանգություն դու ես ստացել… Քո բոլոր անցավորները դարուց դար քեզ են թողել իրենց ծով համբերությունը, չէ՛, ի՞նչ ծով, օվկիանոս համբերությունը, դրա համար էլ էդ տարիքիդ հըլը մեջքդ ուղիղ ման ես գալիս, լող ես տալիս էս անսիրտ աշխարհի չար ու շառում: Իսկ ես, Մկրտիչ, էլ ապրել չեմ ուզում, զահլես գնացել է, էլ կյանք չեմ ուզում, մահ եմ ուզում, մահ, մ-ա-հ»: Վոլիկը զայրացած է խոսում, բայց Մկրտիչը` ինքը, ոչ մի մեղք չունի, որ մարդը հուսահատության դուռն է հասել: «Եթե մեղք չհամարվեր, ինքնասպանություն կգործեի»: «Դո՞ւ, Վոլիկ,- մտքով վատ բաներ անցան, բայց շարունակեց ծաղրել,- հի, հի, հի: Եթե անգամ 25 տարեկան սիրահարված ու մերժված տղա լինեիր, էլի չէիր անի էդ բանը»: «Քեզ է թվում,- խռովեց ու տեղնուտեղը էլի զայրացավ,- կարծում ես էդքան տղամարդկություն չի՞ մնացել մեջս: Մնացել է: Դրանից էլ հեշտ բա՞ն: Թույն էլ ունեմ, ածելի էլ, տո թե ուզում ես իմանալ, ատրճանակ էլ ունեմ, բա: Բայց պատասխանը ես եմ տալու Տիրոջ առաջ, ոչ թե դու»: Ասաց, մի քիչ ոնց որ թեթևացավ: «Մկրտիչ, գամ քո տուն մի քիչ նստեմ, էլի: Էսօր չէ, վաղն էլ չէ, էն մյուս օրը: Ուզում եմ սիրտս մի քիչ թեթևացնեմ քո առաջ: Խոսք եմ տալիս, կլողանամ, շորերս կփոխեմ: Լիքը փոխնորդ է թողել մերս»: «Գիտեմ, խեղճը գիտեր, որ լվացք անողը չես, ոչ էլ լվացքատուն գնացողը, էնքան է թողել, որ հինգ տարի է հագնում, գցում ես աղբամանը, չի վերջանում: Կզանգես, նոր կգաս, կարող է տանը չլինեմ: Ձուկ ունեմ, կեփեմ, կուտենք»: Վա՜յ, Վոլիկ, Վոլիկ, երևի էսօր ո՛չ համերգ կա, ո՛չ շնորհանդես, ո՛չ պրեմիերա, ո՛չ նշանավոր արվեստագետի թաղում, թե չէ, մորուքդ կսանրեիր ու մի երևացող տեղում կնստեիր: Հեռուստաընկերություններն էլ ուրիշ հետաքրքիր օբյեկտ չեն գտնում, առաջին պլանում միշտ էս եզակի նմուշի կողմն են տնկում ապարատները: Վերջերս Աբովյանի վրա մի ջահել ժուռնալիստուհի մոտեցավ, ասաց. «Էն օրը համերգի ժամանակ ձեզ նկարել եմ, էնքան հետաքրքիր էիք»: Թղթապանակից ժպտալով հանեց մի նկար, տվեց Վոլիկին: Վոլիկը նայեց հպարտ-հպարտ, տվեց, որ ես էլ նայեմ: Մո՜ւշ-մուշ քնած մի բիձա էր էդ նկարում: «Գնանք, նկարիդ համար մի շրջանակ առնեմ,- ասացի,- դնեմ մեջը, կախեմ իմ պատից: Սա արվեստի գործ է»: «Բայց ինչո՞ւ քո պատից»: «Որովհետև քո պատերին տեղ չկա: Տունդ վարսավիրի բուդկա ես դարձրել»: «Մկրտիչ, արի գիշերվա երազս պատմեմ, հետո կգնաս Մարիամիդ մոտ»: «Պատմիր»: «Օղորմածիկ մայրս էր եկել, աթոռը քաշեց, նստեց մահճակալիս մոտ»: Ուզում էի ասել. «Աթոռ քաշել, դնելու տեղ կա՞ քո սենյակում, Վոլիկ, մի՛ խաբիր»: Ինքը ասաց. «Երազում ամեն ինչ լինում է, Մկրտիչ: Մեռնելուց ինձ ետ պահող հանգամանքներից մեկն էլ էդ է: Ո՞նց եք դիակս դուրս բերելու գրքերի, դատարկ շշերի, պահածոյի տուփերի միջով: Մեղքս գալիս եք»: «Դե լավ, երազդ պատմիր, բուլդոզեր կբերենք, ճամփա կբացենք, կգտնենք քեզ»: «Ոչ թե ինձ, այլ դիակս: Միայն գրքերիս հետ զգույշ. իմ խնդրանքը մեծ չի: Գիտես, չէ՞, ինչքան գլուխ եմ ծռել, պոկել. բոլորի վրա հեղինակների ընծայագրերը կան»: «Քանի՞սն ես կարդացել, Վոլիկ»: Վոլիկը անցավ երազին: «Մերս ասաց. «Վոլիկ, դու շատ բարի սիրտ ունես»: Ու լռեց: Հետո Վոլիկը ասաց. «Էդ ծակող հայացքդ մի քիչ էն կողմ թեքիր, շարունակեմ»: Նայում եմ թթենու կատարին: «Մարինային քաղցկեղ են ախտորոշել»: «Մարինայի՞ն, որի տուն անցյալ թե նախանցյալ տարի ինձ խնամախոս տարար»: «Հա, և որ ոչ միայն մերժեց իմ առաջարկը, այլև սպառնաց, թե տղային կզանգի Կիև, որ գա ինձ ոչնչացնի»: «Ոչնչացնի՞, քե՞զ, ինչի՞ համար ոչնչացնի: Քո նման տղո՞ւն… Ինչո՞ւ էն ժամանակ չասացիր: Տես, հիմա ինքն է ոչնչանում խեղճը: Քանի՞ տարեկան է»: «Ինձնից տասը տարի ջահել է, 66 չկա, նոյեմբերի 6-ին է լրացնելու, եթե 17-ում ամուսնացած լինեի` նրա չափ աղջիկ կունենայի»: «Լավ, ի՞նչ կապ ունեն էս բոլոր հեքիաթներդ բարության հետ»: «Ո՞նց` ինչ կապ ունեն: Չեմ ասե՞լ: Վիրահատության համար 1000 դոլար են ուզել խեղճից, էն էլ` պետպատվերով: Անցած երկուշաբթի գնացի, դուրս չարեց, սիրուն ծրարի մեջ դրած 50 դոլարը մեկնեցի, ասացի. «Շատ չեմ կարող, բայց գոնե, ասացի` էս 50 դոլարով մի քիչ սատար լինեմ»: «Վերցրե՞ց»: «Չէ՛»: «Ի՞նչ ասաց»: «Ասաց` մոռացի՛ր ինձ, մի կերպ առանց քո 50 դոլարի յոլա կգնամ»: «Իսկ երա՞զդ, բարությո՞ւնդ»: «Ի՞նչը չես հասկանում, Մկրտիչ: Մայրս հենց սա նկատի ուներ»: «Վստա՞հ ես, որ` հենց սա»: «Բա էլ ի՞նչը…»: Նայում է ճշմարտախոս, արդարամիտ, ամենատես Մկրտիչին. գուցե էլի՞ փաստեր կան` իր բարությունը վկայող, և ինքը գուցե էնքան է բարի, որ չի էլ հաշվում: «Ձուկը լավ ասացիր, վաղուց էր սիրտս ձուկ ուզում»: Չասաց. «Դե՜, ես էլ իմ կողմից… ձեռս քարի տակ չի, ը՜ըըմ` ի՞նչ կբերեմ»: Չոռուցավ կբերես: Մկրտիչը էդ ի՞նչ չունի, որ քո տարած երշիկն ու պանիրը բանի տեղ անցնեն: «Կգամ, Մկրտիչ, քեզ մենակ չեմ թողնի, մենակը տխուրի հոմանիշն է»:
Հասնում են արդեն Կարապետի դռանը: Կարապետը, ձեռնափայտին հենված, ննջում է պատշգամբում: Բայց հանկարծ, ոնց որ մեկը բոթել էր, աչքերը բացեց, միանգամից Վոլիկի վրա չռեց, վզից կախ տված սուլիչը փչեց ինչքան ուժ ունի: Սրբուհին իսկույն դուրս թռավ տնից, ընդառաջ վազեց, որ հասցնի Վոլիկին բան ասել. «Վոլի՛կ ջան, ասել եմ` Դուբայ ես գնացել, որ էս ցնդածի փողերը գործի մեջ դնես: Քանի օր է հանգիստ էր, չպիտի երևայիր աչքին»: «Էդ ի՞նչ փողեր են, Վոլիկ»: Վոլիկը վախից ծիծաղեց. «Ի՜նչ փող, ի՜նչ բան: Էն օրը սրանց տանը մի կերպ խաբելով, բանով փոխեցի ալիքը: Խեղճ Սրբուհուս վրա էր պրծել, իրեն այցելած հարյուր տարվա անցավոր պարտապանների փողերը խեղճ երեխուց էր ուզում… Ի՞նչ անեի, ասացի. «Մեզ է տվել էդ մաֆիոզի Սաքոն էդ փողերը, ես ու Մկրտիչը գործի մեջ ենք դրել»: «Իմ անունն է՞լ ես խառնել ձեր մութ գործերին, հի, հի, հի: Սաքոն 15 տարի կլինի՞ մեռել է»: «Ի՞նչ անեի: Թեև ասելուս պահին, խաչը վկա, ըհը, հիշում էի սուտ չխոսելու պատվիրանը, որ ջահել ժամանակ քեզնից եմ լսել»: «Քանի՞ տարեկան էիր, որ մեր փողոցը եկար, Վոլիկ, ես քո ջահելությունը չեմ հիշում»: «Ընդամենը 70 էի, Մկրտիչ ջան: Հիմա 85 եմ: Ըհը, էլի մի ապացույց, որ ինձ նման կարգին մարդը սուտ չպիտի խոսի»: Սրբուհին հասցրեց մինչև ետ` հոր մոտ սլանալը զարմանալ. «Լա՜վ էլի, Մկրտիչ հայրիկ, էս իմ շիզոֆրենիկի՞ն էլ խաբել չի կարելի: Տալու էր ինձ սպաներ»: «Լավ, լավ, հանգստացե՛ք, հաշվենք կոմեդիա ենք խաղում»: Կարապետը արդեն սուլիչի հավարը դրել է: «Վազի՛ր, Սրբուհի ջան»: «Ինչքա՞ն ենք դիմանալու սրա սվիստոկին, չբռնե՞նք կորցնենք»: «Գի՞ժ ես, Վոլիկ, հազիվ ճարեցինք. էդ չլինի, ամեն րոպե թաղով մեկ «Սրբո՜ւկ» է գոռալու»:
Մինչև մոտեցան, Սրբուհին Կարապետին ափալ-թափալ ներս էր տարել: Վոլիկին ու Մկրտիչին տեսնելու ջղայնությունից թրջել էր տակը: «Լավ պրծանք, Վոլիկ, փախի՜ր»: Վոլիկը արդեն ետ էր դարձել, վազում էր, վա՛յ էն վազելուն, և, փա՜ռք Աստծո, վազելիս ոսկորները դեռ ցիրուցան չէին լինում: Երբ Մկրտիչը հասավ Կարապետի դռանը, սիրտը թրթռաց. նրա ճոճաթոռին Մարիամի գործած գորգիկն էր: «Շնորհակալ եմ, սիրտ ջան, որ էսպես թրթռում ես Մարիամի գործած գորգիկը տեսնելիս»: «Տե՛րս, կարո՞ղ է մեղք եմ գործել` Հակոբի կամ Շուշիկիս օրոք ցանկասիրությամբ եմ նայել Մարիամին: Աչք ջան, ծնված օրից ես տեսել Մարիամին ու նայել ես նրան ուզածիդ չափ, միշտ նրան ես որոնել, երբ անգամ Սիբիրում էիր»: «Կարո՞ղ է` ասում ես»: «Կարող է», հետո ի՞նչ, Տերս: Գեղեցիկ էր` նայում էի, ցանկալի էր, գուցե մի երկու անգամ չեմ դիմացել, ցանկացել եմ: Չեմ էլ հիշում, բայց ցանկացած կլինեմ: Ների՜ր, Տերս, ներիր: Ըհը, խաչակնքում եմ»: Էս գորգիկներից մեր թաղում բոլորիս տանը կա, բոլորը Մարիամի գործածն են: Թաղում ապրող բոլոր վարորդների մեքենաներում սրանք են: Մարիամ, Մարիամ: Իմ տանը դրած երկու մեծ գորգերը հասցրիր մեծ ու փոքր աղջիկներիս 50-ամյակներին: Ասում են` «Հայրիկ, կպահես, երբ էլ լինի, գալու ենք Հայաստան, մեր տները կունենանք, Մարիամի գորգերը կկախենք»: Քո առատ սիրտը, առատ ձեռքը, խոսքդ, ժպիտդ, վարդագույնդ, որ բացվում էր քո ճերմակ այտերից, Մարիամ…
Սրբուհին արդեն ետ էր եկել պատշգամբ, սպասեց մինչև Մկրտիչը մոտենա, հիմա կասի. «Արի, էստեղ նստիր, սուրճ բերեմ»: Չէ՛, Սրբուկ ջան, էսօր արդեն երկու հատ խմել եմ: «Հա, գնա, գնա, Մկրտիչ հայրիկ, գնա Մարիամիդ մոտ, Արուսիկի սուրճը իմից լավն է: Բայց վաղը իմ հերթն է»: Ժպտում է: Բոլորդ ձեռ եք առնում, ուրախացե՛ք, դեմ չեմ: Ինձ Աստված օրհնել է, թող ձեզ էլ օրհնի: Էս տարիքիս ոտ ու ձեռով ման եմ գալիս, զավակներս ու թոռներս ինձ սիրում են, զանգ են տալիս, ողջ ու առողջ, հաջողակ են, ասում են` «Անպայման գալու ենք, ծնունդդ նշենք»: Մարիամը եթե էս ինսուլտից մի քիչ լավանար, բերանի ծռվածքից շատ է նեղվում, մի քիչ շտկվեր, որ էն, էն, էն քաղցր լեզուն խոսելիս փաթ չընկներ, պատմեր ու պատմեր… Էդ ի՜նչ հիշողություն ես տվել դրան, Աստվա՜ծ: Կեսի կեսի կեսը ես ունենայի: Ամեն օր մի բան հիշում է Սալոնիկի մեր թաղից, 40-50-ականների մեր քաշածներից, իր ձեռքով ու հունարով դժվար դատած քաղցր ապրուստից: Սիբիրից իմ պատմածները ինձ է պատմում, ծոռներիս անունները ինձնից շուտ գիտեր… Ո՜նց է հիշում, Տեր Աստված:
Ժպտում է: Մարիամի տանը մոտենալիս պատանյակի պես ամոթխած է դառնում, գլուխը կախում, տակից աչքերը ուղղում է նրա դռան կողմ… Էս ի՞նչ է: Սի՛րտ ջան, մի՛ կանգնիր, տեսնեմ էս ի՞նչ է եղել, էս ինչի՞ են դուռը բաց թողել, էս ի՞նչ են պառավները ներսուդուրս անում… Չէ՛, Տերս, հո չե՞մ մոռացել, աղոթքիս մեջ չեմ նշել, որ էսօր չպատահի էդ բանը… Տերս, քեզ աղաչել եմ, որ նրան ինձնից շուտ չտանես Հակոբի մոտ: Մարիամ, ինքդ էիր երկու օր առաջ երազ տեսել, որ Հակոբը չի ընդունել, ետ է դարձրել քեզ, թե` «Դեռ քո տեղը պատրաստ չի»: Երկու օ՞ր էր պետք պատրաստելու համար: Չէ՛, Քեզ խնդրել եմ: Ոտքե՛ր ջան, սիրտ ջան, օգնեք հասնեմ մինչև դուռը, տեսնեմ ի՞նչ է եղել, հետո ինչ ուզում եք` արեք, ազատ եք: Արուսիկը լուրջ է, ինչո՞ւ չի լացում: Չէ՛, ժպտաց, չէ՛, էդ չի: Ինձ էս անգամ էլ լսեցիր, Տեր… Մարիամին վարդագույն գիշերանոց է հագցրել, նստեցրել բազկաթոռին: Մարիամը ժպտում է, բերանի ծռությունն էլ երեկվանից մի քիչ անցել է, Տե՜րս, էս ի՜նչ հրաշքներ ես գործում:
«Արի, Մկրտիչ հայրիկ: Ես չէի՞ ասել, որ էսօր տատիկի ծննդյան օրն է: 90-ամյակն ենք նշում»: Ո՞նց թե, ուրեմն, չէ՛, չի կարող պատահել, ուրեմն ես 105 տարեկա՞ն եմ: «Քեզ ի՞նչ եղավ, տարի՞քդ ես մոռացել, իհարկե 105 ես»: Դրա համար են, ուրեմն, սարդերը դռանս վրա ոստայն կապում: Մարիամի ձեռքն ու այտը համբուրեց, կամաց դուրս եկավ սենյակից: «Արդեն գնո՞ւմ ես, Մկրտիչ հայրիկ»: «Մի քիչ հետո կգամ»:
Ուրախ կատակեց երթուղայինի վարորդի հետ, երբ սա տարիքն ակնարկելով հարցրեց. «Ինչի՞դ է պետք «Դալմա» հանրախանութը, ա՛յ պապ»: «Մի գեղեցիկ կնոջ համար իր սրտի ուզած կոշիկն եմ առնելու»: Ուրախ, որ գրպանի մեջ է Ավստրալիայի թոռնուհու ուղարկած լիքը փողը, ուրախ, որ ձեռուոտից, խելքից, տեսողությունից, լսողությունից չի ընկել ինքը, ուրախ, որ գիտի Մարիամի սիրած գույները, որոնցով գործել է աշխարհով մեկ տարածված իր գորգերը… հասավ, կանգ առավ մանկական կոշիկների մոտ, շփոթվեց, քանի որ մտքից թռել էր ամենակարևորը` ո՞ր տարիքում էր Մարիամը, երբ մայրը Երկրից բերած իր հագի կոշիկների կրունկները կտրել, քիթը վեր ցցված, ծիծաղելի կոշիկներով դպրոց էր ուղարկել աղջկան: Մարիամի երեկվա սրտամորմոք լացն էր գլխի մեջ խանգարում, որ կենտրոնանա: Մարիամը մտքի կորստի այդ դժբախտ պահին փորձում էր գլուխը մոտեցնել ծնկներին, որ ծնկներով սրբի աչքերից հոսող արցունքը, ինչպես 13 տարեկանում: «Ինչո՞ւ թողեցիր` մայրիկը անճոռնի կոշիկներով ինձ դպրոց ուղարկի, հայրիկ»: Մկրտիչը «հայրիկ» էր դարձել Մարիամի համար: «Մարիամը` երեկվա երեխան, ինձ ու իր հայրիկին շփոթեց երեկ»:
Մատը դրեց 13 տարեկան աղջիկների համար կարմիր, կապույտ, կանաչ կոշիկների վրա: Փաթեթավորեցին. մեծ փաթեթի վրա վարդագույն, Մարիամի գիշերանոցի գույնի ժապավեն կապեցին: Տուփը տաքսիով հևիհև հասցրեց Մարիամի տուն` մահճակալի մոտ, աթոռի վրա դրեց: «Հենց նոր քնեց»,- ասաց Արուսիկն ու դուրս եկավ սենյակից: Էս ի՜նչ խաղաղություն է իջել հոգուդ, Մարիամ: Իհարկե, ես չեմ տեսնի, բայց կուզեի, որ քո մահվան օրը դեմքիդ հենց էս քո ասած հոգեկան անդորրը լիներ: Ո՞նց հաջողացրինք, Մարիամ, էսքան աքսորվեցինք, ճեղքվեցինք, ցրվեցինք, կարոտեցինք, բայց գոնե մի պուտ գտանք էդ անվերջ խաբս տվող, անվերջ ձևերն ու գույները փոխող, կանչող ու կանչող հոգեկան անդորրից: Աղջիկներիս մեկ-մեկ շա՜տ եմ կարոտում, Մարիամ: Ծոռնիկներիս ձեռքից չբռնեցի, կարուսել չտարա, պաղպաղակ չառա, բայց ի վերջո գտանք, Մարիամ, ապրես, Մարիամ, երեկվա երեխեն, ո՞նց էիր գլխի ընկել, որ Աստծո դրախտն ընկնելուց առաջ անպայման պետք է գտած լինենք հոգեկան անդորրը: Էս ի՜նչ լավ ես քնել, Մարիամ: Ո՞վ է եկել այցելության` կա՛մ Հակոբը, կա՛մ Վասիլյանը, էս ի՜նչ լավ ու խաղաղ ես ժպտում: Կոշիկներդ բերել եմ: Լավ էր, որ էս անիրավ կոշիկների պատմությունն իմացող կար, Մարիամ: Լավ է, որ էդ իմացողը ես էի, ու դեռ ապրում եմ: Երբ առաջին անգամ ինձ ու Վասիլյանին պատմեցիր, Վասիլյանը ձև արեց, թե հասկանում է, բայց չէր հասկանում, քանի որ քեզ չգիտեր քո ծնված օրից: Էդ ես գիտեմ, որ ուսուցիչներդ ուզում էին քեզ ուղարկել Վիեննայի Մխիթարյանների մոտ` սովորելու: Լաց ու կոծդ չօգնեց: Եթե որբ չէիր, գլխիդ հայր, մայր ունեիր, քեզ` 14 տարեկան գաղթական վարդ աղջկան, ո՞վ կթողներ պոկվես տնից, կճամփեր Վիեննա: Ինչքա՜ն որբուկներ մեր թաղից գնացին ամերիկաներ, եվրոպաներ, ինչերի՜ հասան: Դու մնացիր ուսման ծարավ: Երեսդ ամբողջ կյանք խնդաց, բայց սրտիդ էն մի կտորը, որ Վիեննայի Մխիթարյաններն էին կոտրել իրենց անհասանելիությամբ, ամեն օր լացում էր: Էդ կրունկները կտրած կոշիկներն էլ մայրդ` խեղճը, անճարությունից էր հագցրել, մի՛ նեղանա:
Ուզեց Մարիամի ձեռքն ու այտը մի անգամ էլ համբուրել, բայց դուրս եկավ միջանցք, նստեց աթոռին, ծնոտը կախեց, քուն մտավ: Լամպի խրոցակն ինքն իրեն խցկվեց բուռը, լամպը թռավ…
Մի ձեռքում խրոցակն է, մյուսում` վարդակը… Հրա՜շք… Հիմա արդեն կմիացնի լամպը, հեշտորեն: Իսկ էնտե՜ղ, էնտեղ գիտե՞ս ինչ հզոր լույս է արդեն… Լույսի մեջ բոլորը սպասում ենք քեզ… Եվ դու ես վառել լույսի էդ քո բաժինը… Իսկ լույսը անսահման է, անվերջ է, Տե՜ր: