Հայ գրականության անդաստանը վերջերս հարստացավ նոր, ուշագրավ և արժեքավոր հրատարակությամբ՝ Անուշավան Զաքարյանի «Օսիպ Մանդելշտամ. բանաստեղծը և Հայաստանը» գրքով՝ նվիրված խորհրդային շրջանի ռուս (ծագումով հրեա) մեծանուն բանաստեղծ, արվեստի տեսաբան, թարգմանիչ Օսիպ Մանդելշտամին, որը ճանաչում, պաշտում էր Հայաստանը։ Այն տպագրվել է ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի և Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի գիտական խորհուրդների որոշմամբ։ Գրքում առաջին անգամ հայերենով մանրամասնորեն ներկայացված է Օ. Մանդելշտամի կյանքը, գործունեությունը և նրա սերտ առնչությունները Հայաստանի հետ և ամփոփված է «Երկու խոսք», «Օ. Մանդելշտամի կյանքի, գործունեության ու ստեղծագործական ուղին», «Օ. Մանդելշտամը Թիֆլիսում և Բաքվում», «Օ. Մանդելշտամը Հայաստանում», «Բանաստեղծը Շուշիում», «Հայաստան» բանաստեղծությունների շարքը, «Թիֆլիսյան օրերը Եղիշե Չարենցի հետ», «Ֆայտոնչին» բանաստեղծությունները գրելու շարժառիթները» խորագրերում։ Գիրքն ունի «Վերջաբանի փոխարեն», «Резюме», «Summary», «Օգտագործված աղբյուրների և գրականության ցանկ» բաժինները։ Արդեն իսկ սույն խորագրերը խորապես իմաստավորում են գրքի լայնածավալ բովանդակությունը։ Նախ՝ արդարացիորեն արժե անդրադառնալ գրքի հեղինակին։ Բան. գիտ. դոկտոր, «Պատմաբանասիրական հանդեսի» գլխավոր խմբագիր, ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի սփյուռքահայ արվեստի և միջազգային կապերի բաժնի ավագ գիտաշխատող Անուշավան Զաքարյանը իր ստեղծագործական բեղուն կյանքում լինելով 22 մենագրության ու ժողովածուի, ավելի քան 250 հոդվածների հեղինակ, բազմիցս անդրադարձել է XX դարի առաջին քառորդի հայ իրականության, Հայոց ցեղասպանության հարցերին։ Նրա գիտական գործունեության մեջ զգալի տեղ ունեն հայ-ռուս պատմագրական և հատկապես մշակութային կապերին վերաբերող նյութեր։ Նման գիտական-գրական ասպարեզում հատուկ նշանակություն ունեն Ա. Զաքարյանի «Ալեքսանդր Կուբելյակինը և Հայաստանը» (ռուսերեն), «Հայ ժողովրդի կորուստները Առաջին աշխարհամարտի տարիներին», «Սերգեյ Գորոդեցկին Արևմտյան Հայաստանում և Անդրկովկասում 1916-1921 թթ.-ին» (ռուսերեն) գրքերը և այլն։ Նաև 2020 թ.-ին նրա առաջաբանով ու ծանոթագրություններով հրատարակված Զապել Եսայանի «Ժողովուրդի մը հոգեվարքը (Աքսորյալ հայերը Միջագետքի մեջ)» գիրքը, որին անդրադարձել է նաև Սփյուռքի մամուլը։ Ա. Զաքարյանի գիտական, գրական ստեղծագործության համալիրում հայ մեծ անունների շարքում են Կոմիտասը, Շիրվանզադեն, Հովհաննես Թումանյանը, Դավիթ Անանունը, Ավետիք Իսահակյանը… Այժմ նրանց շարքում իր տեղն է գտել հայաստանապաշտ Օսիպ Մանդելշտամը։
Ինչպես փաստացի ճշգրտությամբ նշում է Ա. Զաքարյանը՝ Օ. Մանդելշտամի անունը մեծապես կապված է Հայաստանի և հայ ժողովրդի հետ։ Հայաստանով գրեթե ամենուր ճամփորդելը ճակատագրական դարձավ նրա համար, քանզի հետագա իր կյանքը, հայոց լեզուն սովորելը շաղկապված եղան Հայաստանին և հայ մշակույթին։ Կնոջ հետ Հայաստան, նաև Ղարաբաղ կատարած բազում այցելությունները բանաստեղծի կյանքի ամենալուսավոր, բովանդակալից, հուզիչ էջերից են, ինչի արդյունքում ծնված բանաստեղծություններն ու արձակ գործը ռուս գրականության մեջ Հայաստանի մասին գրված լավագույն նմուշներից են։ Մեծածավալ է Օ. Մանդելշտամի ուղևորությունը Հայաստան. Լենինական, Երևան, Սևան, հանրապետության գրեթե բոլոր շրջանները, Ղարաբաղ, հատկապես՝ Շուշի։ Նաև բազում ծանոթությունները հայ անվանի մտավորականների հետ, որոնց թվում են Մարտիրոս Սարյանը, Ալեքսանդր Թամանյանը, Եղիշե Չարենցը, Մամիկոն Գևորգյանը և այլք։ Բացի այդ, նա մտերմացել է հայ անվանի գրական, հասարակական գործիչների հետ Բաքվում ու Թիֆլիսում։ Եվ այդպիսով Հայոց աշխարհը և՛ իր պատմությամբ, և՛ իր մշակույթով մեծ տեղ է գտել Օ. Մանդելշտամի կյանքում ու ստեղծագործության մեջ, մասնավորապես՝ արձակ երկերում, բանաստեղծություններում և իր մասին գրված հուշերում։
Այս դարի ծնունդից հաշված՝ երեսունմեկ թվին//Վերադարձա, չէ – կարդա. Բռնությամբ//Ետ բերվեցի Մոսկվա։//Իսկ մինչ այդ տեսա, այնուամենայնիվ,//Բիբլիական սփռոցներով հարուստ Արարատը,//Երկու հարյուր օր անցկացրի այդ շաբաթապահ երկրում,//Որ կոչի Հայաստան։ (Թարգմ.՝ Հրաչյա Բեյլերյան)
Նկատենք, որ մեզանում հիմնականում ռուսերենով անդրադարձներ են եղել Օ. Մանդելշտամի կենսագրությանը, Հայաստանին առնչվող ստեղծագործությանը, նաև թարգմանվել նրա գործերը։ Այդ թարգմանիչների թվում են Հրաչյա Բեյլերյանը, Գեորգի Կուբատյանը, Նատալյա Գոնչար-Խանջյանը։ Ուշագրավ է այն արժանապատիվ իրադարձությունը, որ Օ. Մանդելշտամի ծննդյան 125-ամյակի առթիվ (2016 թ.) Հայաստանի պատմության թանգարանը հրատարակել է գեղեցիկ, բովանդակալից ալբոմ-կատալոգ, որում զետեղված բազում լուսանկարներ մեկնաբանվել ու ներկայացվել են բանաստեղծի «Հայաստան» շարքից բերված քաղվածքներով։ Արժե նշել, որ Օ. Մանդելշտամի՝ Հայաստանի մասին գրված գործերից ամենաուշագրավը «Ճանապարհորդություն Հայաստան» արձակ երկն է, որտեղ նա խորաթափանց և հուզիչ նկարագրում է Հայաստան երկիրն ու հայությունը։ Այդ գործը նույնպես արժանացել է արձագանքի նաև վերը նշված հեղինակների հոդվածներում։ Հետաքրքրական ու ճակատագրական փաստ է, որ Հայաստանից մեկնելիս Օ. Մանդելշտամը զգում-ենթագիտակցում էր, որ այլևս երբեք այդտեղ չի գա, որ, ցավոք, նրան այլևս վիճակված չի լինելու վերադառնալ իր այդքա՜ն սիրած երկիրը։ Եվ նա դա արտահայտել է իր բանաստեղծական հետևյալ տողերում։
Էլ երբեք քեզ չեմ նայի,//Հայոց կարճատես երկինք,//Էլ չեմ սևեռվի կկոցած աչքերով//Ճամփորդի վրանին Արարատի,//Չեմ բացի այլևս երբեք//Կավագործ քերթողներիդ դարանում//Հրաշագեղ հողիդ մատյանը սնամեջ,//Որով ուսում են առել առաջին մարդիկ։ (Թարգմ.՝ Հր. Բեյլերյան)
Եվ այս ամենը մենք իմացանք շնորհիվ վերոհիշյալ գրքի հեղինակի։ Այդպե՛ս։ Սակայն մեծանուն հայասեր, հայոց լեզուն ուսումնասիրած, մեր երկրում ապրած ականավոր բանաստեղծն այնուամենայնիվ վերադարձավ Հայաստան։
Վերադարձավ մեծ պատվով և Անուշավան Զաքարյանի բարձր թե՛ մարդկային, թե՛ գրական տաղանդի դրսևորման շնորհիվ։
Երախտիք գրքի հեղինակին և բարի վայելում ընթերցողին։
Թամար ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
Արվեստագիտության թեկնածու
Շնորհավորում եմ կրտսեր գործընկերոջս: