Այս տարի լրացավ Սուրեն Աղաբաբյանի ծննդյան 100-ամյակը: Նա մեր ժողովրդի ներկա և ապագա սերունդների հիշողության մեջ մնալու է որպես բազմավաստակ գրականագետ, գրաքննադատ, ազգային գրական-գիտական կյանքի հմուտ կազմակերպիչներից մեկը: Անցյալ դարի 40-ական թվականների կեսերից սկսած մինչև իր կյանքի վերջը (1986 թ. հունվարի 22)` ավելի քան չորս տասնամյակ, նա բեղմնավոր գործունեություն է ծավալել հայ նորագույն գրականության պատմության և տեսության, նշված ժամանակաշրջանի առաջատար հեղինակներից շատերի կյանքի և ստեղծագործության հանգամանալից ուսումնասիրության և միջազգային ասպարեզում ներկայացման, գրական ընթացքի ճշմարտացի ու շահագրգիռ քննության, խորհրդահայ գրականության պատմության հատորների, ինչպես նաև դպրոցական դասագրքերի ստեղծման, գրական մամուլի և գրական-գիտական հաստատությունների աշխատանքներին ակտիվ մասնակցության և այլ բնագավառներում:
Բազմակողմանի և բազմաշերտ էր Ս. Աղաբաբյանի հետաքրքրությունների շրջանակը: Գրականության պատմության ու տեսության, ընթացիկ զարգացումների հիմնախնդիրները նա շաղկապում էր ազգային պատմության ու ճակատագրի, միջազգային հարաբերությունների և մարդու գոյաբանական լայն ու խորքային հարցադրումների քննության հետ: Դրա ցայտուն վկայություններն են հայոց բազմադարյա պատմության դասերին նվիրված գրական ու գիտական մեծարժեք աշխատությունների՝ սեղմ ու դիպուկ բնութագրումներով և գնահատականներով հատկանշվող նրա գրախոսականները, որոնք հիմնականում ամփոփված են «Հոդվածներ, դիմանկարներ, հուշեր» (Եր., «Սով. գրող», 1982) հատորում: Հատկանշական է, որ դրանցում գրականագետը շարադրված իրողությունների սոսկ ներկայացնող-վերապատմողը չէ, այլ նաև շահագրգիռ հարցադրումներով ու վերլուծություններով հանդես եկող մեկնաբանը:
Պատմաբան, գրող Բագրատ Ուլուբաբյանի «Ոսկե շղթա» (Եր., 1979) գրքի գրախոսության («Նոր գծեր ու նոր երանգներ», էջ 346-352) մեջ, օրինակ, նա ընդգծում է, որ «Ժողովուրդների պատմական հիշողությունը որքան հարուստ է փաստական տվյալներով, նույնքան էլ աղքատ է այդ փաստերի էությունը մեկնաբանող բանալիներով»: Ուրեմն և, Ս. Աղաբաբյանի համոզմամբ, այդ «հակասության» հիմքի վրա էլ պետք է զարգանա ժամանակակից պատմագիտությունը՝ «խնդիր ունենալով փաստի կողքին հայտնաբերել նաև այդ փաստը մեկնաբանող բանալին, դրանով իսկ շարժման մեջ դնել դարերի խորագույն ծալքերում «մոլորված» կամ անուշադրության դատապարտված «եղելություն-իրողությունները»: Հարցադրում, որի արդիականությունը, կարծում եմ, կասկած չի հարուցում: Այնուհետև, այս հիմքի վրա գրախոսության հեղինակն անդրադառնում, վերլուծում է «հայ-ռուսական մերձեցումների, ամբողջական պատմության համառոտ ուրվագիծը» հանդիսացող «Ոսկե շղթա» գրքում «իրազեկ հետազոտողի և ներշնչված գրողի գրչով» ներկայացված պատմական իրողությունները:
Սերո Խանզադյանի ժանրային այլ կառուցվածք ունեցող «Հայրենապատում» (Եր., հ. Ա, 1980) հատորը գրաքննադատ Ս. Աղաբաբյանի կողմից բնութագրվում է որպես անվանի արձակագրի գրական կենսագրության մեջ «յուրահատուկ նկարագրով» առանձնացող աշխատություն, որն, ըստ էության, «ավելին է, քան ճանապարհորդի ուղեգրական տպավորությունների գրառումը» («Գրողի նոր մատյանը», էջ 352-356): Հայրենի գրականության դասական որոշակի ավանդույթները շարունակող եռահատոր այդ պատումը՝ «ճանապարհորդական թափառումների օրագրից» վերաճել է «Սովետական Հայաստանի տարածքի վրա գտնվող գյուղերի պատմության», որի ստեղծման համար հեղինակի ներդրած «տաժանակիր ջանքերը հատուցվում են մատյանի հանրագիտարանային նշանակությամբ»։ Մի աշխատություն, որում գրողը «պատմության խորքերից ասպարեզ է հանում ազգային գոյության կարևորագույն դասերը»:
Մեկ այլ՝ հայտնի արևելագետ, պատմաբան ու հնագետ Հովսեփ Օրբելու «գործի ու անձի ընդարձակ պատումը» ներկայացնող արձակագիր, լրագրող Աշոտ Արզումանյանի «Թայֆուն» (ռուս., Եր., 1976) գրքի գրախոսության («Շքեղ կյանքի պատմություն», էջ 356-360) մեջ Ս. Աղաբաբյանն ընդգծում է նաև ազգային պատմության հմուտ հետազոտողի՝ Հ. Օրբելու ոչ միայն գիտական, այլև մարդկային՝ «հոգեկան հրդեհվող, հողմնային, փոթորկվող աշխարհը» ներկայացնելու հեղինակի ձիրքը, «որի թելադրությամբ էլ գիրքը վերնագրված է «Թայֆուն»:
Պետք է նշել, որ հայ ժողովրդի պատմության, ներկայի ու ապագայի խնդիրներով շահագրգիռ գրականագետի համար կարևոր էր այդ ամենին առնչվող ամեն մի փաստ, իրավիճակ կամ իրողություն: Այս իմաստով հատկանշական է Ս. Աղաբաբյանի անդրադարձը նաև վիճակագրական հարցերին՝ Գրիգոր Ավագյանի «Հայկական ՍՍՀ բնակչությունը» (Եր., 1975) ուսումնասիրությանը նվիրված գրախոսության («Թվերի դասերը», էջ 360-363) մեջ: Գրականագետի կարծիքով, այդ «աշխատությունն ունի յուրահատուկ «հրահանգարանի» արժեք»: Հետևաբար և կարող է օգտակար լինել «ոչ միայն տնտեսական կյանքի կազմակերպիչներին ու ապագայագետներին, այլև գրականության ու մամուլի մշակներին՝ գրողներին ու հրապարակախոսներին»՝ ժողովրդի պատմական զարգացման ուղենիշների ճշգրտման առումով:
Հայ ժողովրդի պատմության ու ճակատագրի հարցերն առավել լայնքով ու խորքով Ս. Աղաբաբյանը քննում է անվանի պատմաբան Ծատուր Աղայանի «Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի պատմությունից» (Եր., 1976) ծավալուն աշխատության գրախոսականում («Ազատագրական շարժման խորքերում», էջ 336-346): Ընդգծելով, որ «հետազոտողը մանրամասն շարադրում է 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի օրերից սկսած «Հայկական հարցի» դիվանագիտական ուղեծիրը», նա եզրակացնում է, որ դա, ըստ էության, «փրկության պատրանքների և խորտակված հույսերի, բարենորոգչական խոստումների և փլուզված երազանքների, անթիվ-անհամար պատվիրակությունների, բանակցությունների, դաշնագրերի, խնդրագրերի, սահմանադրական խաղերի, հոդվածների ու կետերի ողբերգական մի շղթա է, «արյունոտ և արցունքոտ» մի գործողություն, հայ ժողովրդի դատի՝ գոյության նրա իրավունքի շուրջը»: Եվ ապա, ավելի դիպուկ ու որոշակի ձևակերպմամբ արձանագրում՝ «Դա, իրապես, ինչպես խոստովանել է Լլոյդ Ջորջը, Հայաստանի ողջակիզումն էր եվրոպական տերությունների դիվանագիտական զոհասեղանների վրա»: Բերելով նաև անգլիական դիվանագետ Սոլսբերիի 1895 թ. արած հայտնի խոստովանությունը, թե «մեր նավերը չեն կարող լողալ հայոց լեռների գագաթներին», գրականագետը հավաստում է, որ դա, ըստ էության, «վերաբերում էր առհասարակ բոլոր եվրոպական մեծ տերություններին, որոնք, խոսքները մեկ արած, «Հայկական հարցը» դուրս բերին միջազգային ասպարեզ՝ «միջազգային չափանիշներով» թաղելու ինքնավարության ու բարենորոգումների վերջին հույսերը»:
Այսօր՝ Սուրեն Աղաբաբյանի ծննդյան 100-ամյակի տարում, կարող ենք հաստատապես ասել, որ նրա և՛ գրականագիտական-քննադատական, և՛ պատմաքննական հայացքներն ու տեսակետները նույն սրությամբ պահպանում են իրենց արդիական նշանակությունը և կարևոր դասեր են ներկա ու եկող սերունդների համար: