ՎԱՀԱՆ ՍԵՎԱՆ

Վահան ՍևանՀԳՄ վարչությունը
շնորհավորում է բանաստեղծ, արձակագիր
ՎԱՀԱՆ ՍԵՎԱՆԻՆ
ծննդյան 75-ամյակի առթիվ

«Գրական թերթը»
միանում է շնորհավորանքին

ԱՊՏԱԿԸ*
Փախել եմ պիոներական ճամբարից: Փախա, երբ մեզ` երեխաներիս, զբոսանքի տարան «Ծակքար» սարի լանջերը: Այստեղից պարզ տեսնում էի մեր գյուղի սարերն ու հանդերը: Նրանց ուղղությամբ, մարգագետինների փոսերի ու ճահիճների միջով անցա և հիմա մեր գյուղի դիմացի քարափի վրա եմ և վախենում եմ տուն գնալուց: Մայրս անպայման կհանդիմանի ինձ: Երբ ճամբար էի մեկնում, խրատում էր.
– Գնա՛, բալե՛ս, այնտեղ լավ են կերակրում, իսկ մեր տանը, տեսնում ես, անգամ ցամաք հաց չկա: Գնա՛, բալե՛ս, գոնե մի ամիս կուշտ կլինես…
Չէ, մայրս կհանդիմանի, մանավանդ որ ճամբարում եմ թողել մեր ունեցած միակ կարպետը, որն իմ անկողինն էր թե՛ տանը, թե՛ ճամբարում: Հագիս մի անթև վերնաշապիկ էր ու մի կիսավարտիք, ոտքերս` բոբիկ: Առանց հանվելու փաթաթվում էի այդ կարպետի մեջ ու քնում տախտակե հատակին: Իսկ տանը ալյուրի ամբարի վրա եմ քնում, որը միշտ դատարկ է, իսկ գիշերները մկները կրծոտում են նրա պատերին կպած ու չորացած ալյուրը:
Ճամբարում բոլոր երեխաներն ինձ նման բոբիկ էին: Բոլորի հայրերն էլ հորս նման զոհվել կամ անհայտ կորել են ռազմաճակատում: Իսկ պիոներական ճամբար կոչվածը ոչ այլ ինչ էր, քան որբացած երեխաներին կերակրելու վայր: Իրոք, կուշտ էինք, ամբողջ օրը զբոսնում էինք, լողանում գետակում: Ուստի միտք չունեի փախչելու, բայց…
Ամեն ինչ սկսվեց նրանից, երբ ճաշից հետո յուրաքանչյուրիս մեկական ծիրան տվեցին: Անմիջապես կերա, իսկ կորիզը դրի գրպանս. սուլիչ եմ սարքելու: Կորիզը քսում ենք պատերին, ասեղով հանում միջուկը, և սուլիչը պատրաստ է: Սնամեջ կորիզը լավ է սուլում: Դրանով կարող եմ ընդօրինակել թռչունների դայլայլը: Նույնիսկ ուրուրներն են հայտնվում գլխավերևումս, երբ սուլիչով հավի ճտերի ձայներ եմ հանում: Երամներով թռչում են և երևի զարմանում, որ հավի ճտեր չկան:
Մտածում էի, որ լավ կլիներ, եթե երկրորդ կորիզը ունենամ, դա էլ գյուղում մնացած ընկերոջս կտամ: Նրա հայրը կռվից վիրավոր է վերադարձել, ուստի նրան ճամբար չեն թողնի գալ: Այո, լավ կլիներ երկրորդ կորիզն էլ լիներ: Ընկերոջս հետ բոլոր տեսակի թևավորներին կխաբեինք… Այս մտքերի հետ էի, երբ լսեցի ճամբարի վարիչի ձայնը.
– Երեխանե՛ր, էլ ո՞վ է ծիրան ուզում:
Առանց մտածելու ոտքի ելա ու ճչացի.
– Ես:
Վարիչը դանդաղ մոտեցավ ինձ: Անդուր դեմք ուներ և խոժոռ հայացք: Նրանից վախենում էինք:
– Ծիրա՞ն ես ուզում:
– Չէ՛,- ասացի,- ծիրանը չէ, կորիզը…
– Կորի՞զը…- վարիչը զարմացավ ու մի ուժգին ապտակ հասցրեց երեսիս: Ես տապալվեցի հատակին: Վրա հասավ տարեց դաստիարակչուհին, ինձ բարձրացրեց հատակից ու ֆշշաց վարիչի երեսին. «Էս էրեխուն Հիտլերն արդեն զարկել է, դու ինչո՞ւ ես զարկում»:
Ոտքի ելնելուն պես բերանումս հավաքված ծիրանահյութը թքում եմ վարիչի դեմքին, բոբիկ ոտքով հարվածում նրա ծնկին ու սարսափելի ցավ զգում: Ձեռքով մաքրում եմ քթիցս հոսող արյունը ու բղավում` Հիտլեր, դու Հիտլերն ես:
– Լավ, լավ, հանգստացիր,- դաստիարակչուհին գրկում է ինձ: Ես լաց չեմ լինում. միայն դողում եմ կատաղությունից, լալ չգիտեմ:
Այս դեպքը երեկ է տեղի ունեցել, իսկ այսօր գյուղի դիմացի քարափներն եմ հասել ու չեմ համարձակվում տուն գնալ: Մեր տան երդիկից ծուխ է բարձրանում: Մյուսների երդիկներից` նույնպես: Գյուղի տանտիկինները հաց են թխում: Հացի բույր եմ առնում: Զգում եմ, որ շատ քաղցած եմ և ակամա քայլերս ուղղում եմ մեր տան կողմը: Տան դռան առջև միայն մի պահ եմ հապաղում, հաջորդ պահին արդեն թոնրատանն եմ: Մայրս հաց է թխում և առանց գլուխը բարձրացնելու, կարծես սպասում էր ինձ, հարցնում է.
– Եկա՞ր, բալես:
– Հա՛, մա՛մ,- ասում եմ,- չափալախեցին` փախա:
– Քեզ ապտակողի ձեռքը կոտրվեր,- անիծում է մայրս ու կուտ գնացած, մոխրաթաթախ հացի գունդը դնում դեմս:
– Քաղցած կլինես, կեր:
Հայացքս ուղղում եմ մեր թարեքի կողմը: Այնտեղից բացակայում է մեր դեղին, փայլուն ինքնաեռը: Դա հորս առած իրերից վերջինն էր, որը, ճիշտ է, չէինք օգտագործում, բայց մնում էր որպես տան զարդ, հիշողություն:
– Մա՛մ,- ասում եմ,- ինքնաեռը ծախե՞լ ես:
– Չէ՛,- ասում է մայրս,- փոխանակել եմ ալյուրի հետ:
Ես լռում եմ: Այդ պահին թոնրատուն է մտնում մի անծանոթ կին ինձ հասակակից աղջկա հետ:
– Մի՛ քաշվիր, քո՛ւյրս, ներս արի,- նրան տեսնելով` հրավիրում է մայրս, ապա հացի տախտակի վրայի լավաշների դարսից վերցնում է երեքը, ծալում ու մեկնում կնոջը:
Կինը լավաշները դնում է ձեռքի պարկի մեջ, իսկ ես եռում եմ կատաղությունից. սրանց տես, ես կուտ գնացած խմորագունդն եմ ուտում, իսկ սրա աղջնակը պետք է փրփուր լավաշները ուտի:
– Ինչ անեմ, քո՛ւյր ջան, Հիտլերի թևերը թափվեն,- վշվշում է կինը, ապա աղջնակին առաջ հրելով` շարունակում,- սրա պես երեքն էլ տանը ունեմ, բոլորն էլ ուտող բերան, չեմ կարողանում հասցնել, ստիպված հաց եմ մուրում…
– Էդ հացը ցամա՞ք եք ուտելու,- հարցնում է մայրս: Կնոջ փոխարեն աղջնակն է ասում.
– Չէ՛, մորաքո՛ւյր, չոր հացը կդնենք փափուկ հացի մեջ, բրդուճ կենենք…
Ես քրքջում եմ ու ուժեղ բամփում սրա անլվա, բբռեճ գլխին: Աղջիկը զռում է, իսկ մայրս խոժոռ հայացքով սաստում է ինձ.
– Որբին չեն զարկի, բալես:
– Ես որբ չե՞մ, մայրիկ, բայց ինձ չափալախեցին:
– Մոռացի՛ր, տղա՛ս,- մայրս մի լավաշ է մեկնում ինձ: Լավաշը փաթաթում ու խոթում եմ գրպանս: Գրպանումս ձեռքս շոշափում է կորիզ-սուլիչը: Դուրս եմ գալիս տանից, վազում դաշտերը, բայց չեմ սուլում:
– Ես էլ մի որբ եմ,- կրկնում եմ մտքիս մեջ,- որբ եմ և դրա պատճառը վաղուց վերջացած պատերազմն է եղել: Թռչունների մեջ էլ պատերազմներ են լինում: Ուրեմն որբ թռչուններ էլ կան: Բոլոր թռչունները չէ, որ վերադառնում են իրենց բները, նրանց ձագերը որբանում են: Ուրեմն` աշխարհը լիքն է որբերով: Ես չեմ ուզում սուլել և սուլիչը շպրտում եմ հեռու` խիտ խոտերի մեջ: Բավական է` անհանգստացնեմ նրանց` այդ անմեղ թևավորներին:
Չէ, էլ չեմ սուլելու:

ՏԱՐԻՆԵՐԻ ՀԵՌՎԻՑ
Ես որբ եմ, և իմ որբ լինելու ցավը գիտակցեցի այն ժամանակ, երբ դպրոց գնացի: Մինչ այդ մայրս ասել էր, որ ես օրորոցում եմ եղել, երբ հայրս կամավոր մեկնել է ռազմաճակատ ու չի վերադարձել: Մինչ դպրոց գնալս հորս պակասությունը չէի զգացել, ինչպես չեն զգում չունեցած բանի պակասությունը: Բայց այդ օրը գյուղի շատ երեխաներ դպրոց էին եկել իրենց հայրերի հետ: Այդ երեխաները կոշիկներով ու դպրոցական համազգեստներով էին, իսկ ես ու ինձ նման մի քանի ուրիշ երեխաներ ոտաբոբիկ էինք ու կարկատված շորերով:
Ես այս ամենը տեսա ու հասկացա, թե հայրերն ինչի համար են: Մի անսովոր տխրություն համակեց ինձ, և ես առանձնացա դասասենյակի մի անկյունում: Այդ անանուն տխրությունը, որին հետագայում անվանեցի «որբի թախիծ», իմ ուղեկիցը եղավ մանկությանս ու պատանեկությանս բոլոր տարիներին: Ես չշփվող ու կռվարար երեխայի համբավ ձեռք բերի, բայց լավ էի սովորում, հեշտությամբ էի յուրացնում բոլոր առարկաները, չնայած դրանցից մի քանիսը չէի սիրում: Հաջողությամբ դասարանից դասարան էի փոխադրվում:
Եկավ ժամանակը, երբ միջնակարգ կրթություն ստանալու համար սկսեցի հաճախել հարևան գյուղի դպրոցը: Այստեղ ուրիշ միջավայր էր, ծաղրում ու հայհոյում էին միմյանց: Իսկ ես դա տանել չէի կարողանում: Հենց առաջին օրը ծեծ կերա բարձր դասարանների տղաներից, քանի որ համարձակվեցի ընդդիմանալ նրանց լկտիությանը: Նրանք ոչ միայն ինձ ծեծեցին, այլև պատռեցին վերնաշապիկիս թևքը: Բայց ես տեղի չտվի, կռվեցի մինչև որ ներս մտավ քիմիայի ուսուցիչը: Նա միայն ինձ դիտողություն արեց.
– Սրան տես,- ասաց,- հենց առաջին օրը կռիվ է սարքում: Տե՛ս, հա, քեզ կարգին պահիր, սա ձեր գյուղի դպրոցը չէ…
Ինչ արած, համակերպվեցի իմ վիճակին, բայց քիմիայի ուսուցիչը, զգում էի, չարությամբ էր լցվել իմ հանդեպ: Միշտ գնահատականս ցածր էր նշանակում, որքան էլ դասը լավ էի սերտում, դասից դուրս հարցեր էր տալիս, որպեսզի ցածր գնահատական նշանակի: Մի օր էլ չհամբերեցի, սկսեցի առարկել:
– Լսի՛ր,- ասաց նա,- ուսուցիչը ես եմ ու այդպես եմ գնահատական նշանակում:
– Դու ոչ միայն ուսուցիչ չես, այլև մարդ էլ չես, բոլոր աշակերտներս էլ լսել ենք, որ կաշառքով ես ինստիտուտ ընդունվել ու ավարտել…
Նա կարկամած կանգնել էր գրատախտակի կողքին, ապա լայն բացելով դասասենյակի դուռը, ինձ դուրս հրավիրեց.
– Կվերադառնաս միայն հորդ հետ: Իսկ հիմա` կորի՛ր:
Այս դեպքի մասին իմացան ամբողջ դպրոցում: Տնօրենը սպառնացել էր, որ ինձ դպրոցից կվտարի: Փորձեցի մտնել տնօրենի մետ և ասել, որ հայր չունեմ, զոհվել է, բայց նա, առանց ինձ լսելու գոռում էր.
– Դո՛ւրս, դաշնակի լակոտ, ասել են, չէ՞, որ դպրոց գաս հորդ հետ, դո՛ւրս, այլապես թանաքամանը ճակատիդ կտամ:
Նրա դիմաց, գրասեղանի վրա, մի ծանր, մարմարյա թանաքաման կար: Պատկերացնում էի, որ այդ ծանր առարկայով հարվածում են ճակատիս, ու քաջությունը լքում էր ինձ: Իր թանաքամանն ու նրա տերը նույնանում էին, դառնում բութ ու ծանր առարկա… Այդ օրից սկսած, քիմիայի դասաժամերին չէի ներկայանում, թափառում էի գյուղի փողոցներում: Այդպես շատ օրեր անցան և մի օր էլ փողոցում ինձ տեսավ մեր հայոց լեզվի և գրականության ուսուցչուհին, որի կշտամբանքն անգամ ես ընդունում էի որպես մայրական հորդոր:
– Ինչո՞ւ դասի չես:
– Հեռացրել են, ասում են դասի կգաս, երբ հորդ էլ հետդ կբերես:
– Հետո ի՞նչ:
– Հայրս պատերազմում զոհվել է, երբ ես օրորոցում եմ եղել: Ինչպե՞ս կարող եմ նրան դպրոց բերել:
– Պետք է տնօրենին ասեիր:
– Փորձել եմ, բայց նա, առանց ինձ լսելու, սպառնում էր թանաքամանը ճակատիս տալ:
– Այդպես…- ուսուցչուհին ամուր բռնեց ձեռքս,- գնանք, քեզ հետ տնօրենի մոտ կմտնեմ:
Չէի ուզում գնալ: Անիմաստ բան էի համարում, բայց ուսուցչուհին ինձ գրեթե քարշ տվեց մինչև տնօրենի աշխատասենյակը: Տնօրենը ինչ-որ թղթեր էր քրքրում: Ուսուցչուհու հետ ինձ տեսնելով, ոտքի թռավ և գոռաց.
– Այդ լակոտին ինչո՞ւ ես բերել, ասել ենք, որ նա դպրոց կմտնի, երբ հորը հետը բերի: Անկարգ երեխա է, կռվարար, վիրավորել է քիմիայի ուսուցչուհուն, նման աշակերտը մեր դպրոցին պատիվ չի բերում…
– Բավական է,- ասաց ուսուցչուհին,- ասելուց առաջ լսել կարողացեք, այս տղայի հայրը պատերազմում զոհվել է, ինքն էլ իր հորը չի տեսել, որտեղի՞ց հայր բերի:
– Բա ինչո՞ւ չի ասում:
– Թողնո՞ւմ եք, որ ասի, թանաքամանը ճակատին եք տալիս: Իսկ դուք պատերազմում եղե՞լ եք, թե՞ տաքուկ անկյունում ծվարել` մինչև պատերազմի ավարտը:
– Ինձ բրոնյա են տվել,- մրթմրթաց տնօրենը,- թիկունքին էլ մարդիկ էին պետք և հետո, դուք չէ, որ պիտի ինձ սովորեցնեք, սերունդ ենք դաստիարակում, ամեն բան կպատահի:
– Սա պատահմունք չէ, այլ` մանկավարժությանը անհարիր երևույթ: Մի մատ երեխային «դաշնակի լակոտ» եք անվանում: Ով կռվել է թուրքի դեմ, ձեր ասածով, դաշնակ է: Սրա հայրը կռվել է և՛ թուրքի դեմ, և՛ գերմանացիների:
– Դե, բավակա՛ն է,- զայրացավ տնօրենը, ապա դառնալով ինձ` ասաց:- Մի՛ ցցվիր այստեղ, գնա դասարան:
Դասարանն ինձ դիմավորեց քար լռությամբ: Հոգուս խռովքը չէր փարատվում: Այդ օրը մորս պատմեցի եղածը, հարցրի, թե ինչ է դաշնակը: Մայրս պատմեց իր տոհմի պատմությունը, թե ինչպես տասներկու հրացանով հայրը` Ֆիդա Սրքեն (Սարգիս) իրենց ու հարևան մի քանի գյուղերի բնակիչներին առաջնորդել է գաղթի ճամփաներով դեպի Արևելյան Հայաստան և զոհվել Արաքսի ափին:
– Դու ոչ միայն հայր, այլև քեռիներ, մորաքույրեր, հորաքույրեր և ուրիշ ազգականներ չունես, նրանց կոտորեցին գաղթի ճանապարհներին: Պապիդ դաշնակ էին համարում, բայց նա կիսագրագետ մարդ էր: Մեր հարկի տակ վեց օրորոց էր օրորվում, բայց միայն ես եմ ջարդերից փրկվել…
Մորս պատմությունը մի նոր աշխարհ բացեց իմ առջև: Հետագայում միայն պիտի այդ աշխարհը ամբողջանար, որպեսզի ես գտնեի ինձ, թոթափեի որբի թախիծը և տարիների հեռվից խաղաղված հոգով նայեի մարդկանց ու աշխարհին:
Հիմա, երբ ամեն անգամ այցի եմ գնում մորս գերեզմանին (միակ գերեզմանն է, որ ունեմ աշխարհում), իմ դեմ հառնում է անցյալս, որի հետ արդեն հաշտ է հոգիս…

* «Հետպատերազմյան տարիների որբերը» շարքից

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.