ՈՒ Ր Ի Շ Պ Ո Ե Զ Ի Ա / Թովմա քահանա (Վահան) ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆ

Վերջապես ի՞նչ է բանաստեղծությունը, ի՞նչ է պոեզիան, ո՞վ կարող է սահմանել: Արիստոտելից մինչև Բուալո և նրանից էլ մինչև մեր օրերը շատերն են փորձել տալ անուն գրական-գեղարվեստական ստեղծագործության այս տեսակին, սակայն ժամանակները փոխվում են, և պոեզիայի սահմանումն էլ փոխվում է: Եթե ողջ խորհրդային և հետխորհրդային այս քսան-քսանհինգ տարիների ընթացքում մեզանից շատերի համար պոեզիան խորհրդային շրջանի Չարենց-Սևակ-Շիրազ-Սահյան-Կապուտիկյան բանաստեղծական մտածողության կաղապարն է, ապա այդ էլ հենց պատճառ է, որ ուրիշ պոեզիա չընկալվի և չընդունվի հասարակության լայն խավերի կողմից (չնայած այս համացանցա-այֆոն-այփադային ժամանակներում այդ բանաստեղծներին էլ համարյա չեն կարդում): Պոեզիան, ըստ այդ կաղապարի, հռետորական, հրապարակախոսական, երբեմն նաև քնարական, անպայման խորիմաստ, հաճախ խրատական և քարոզչական ուղղվածությամբ, մեծ մասամբ հանգավորված, արտաքին և ներքին երաժշտականությամբ ստեղծագործություն է, որի բնորոշ գիծն այն է, որ պետք է ընկալվի ընթերցման ընթացքում և անմիջապես ուղեղից գնահատող պատասխան ռեֆլեքս ստանա: Սակայն կա նաև ուրիշ պոեզիա, որը գուցեև խորթ է շատերին, բայց մի երեսուն տարի առաջ այն մեզանում ասպարեզ եկավ` որպես գուցե զարտուղի, գուցե չընդունված, չընկալված, մերժված մի երևույթ:
Բորիս Պաստեռնակի մի բանաստեղծությունում կա բանաստեղծության հետաքրքիր սահմանում: Բանաստեղծությունը հենց այդպես էլ կոչվում է՝ «Պոեզիայի սահմանումը»: Մի քանի տող բերեմ այդ բանաստեղծությունից` իմ անհանգ և անվարժ թարգմանությամբ.
Դա լիաթոք սուլոցն է,//Դա սեղմած սառցահատիկների ճթթոցն է,//Դա թուղթը սառեցնող գիշերն է,//Դա երկու սոխակների մենամարտն է…//Դա քաղցր սիսեռն է…
Պոեզիան որպես քաղցր սիսեռ… Շատ անսպասելի, անսովոր ձևակերպում, որը մեզ` հայերիս, հատուկ չէ և որը որոշ չափով հիշեցնում է ճապոնական պոեզիա: Խորհրդային տարիներին այսօրինակ տողերը կարող էին գրաքննության կողմից կոշտ քննադատության ենթարկվել: Ինքը` Պաստեռնակը, իր կյանքի ընթացքում բազմիցս քննադատվել է խորհրդային բանաստեղծին ոչ հարիր ձևաբանության և «անբովանդակ, անիմաստ» տողերի համար: Ճապոնական կամ չինական պոեզիայում քաղցր սիսեռը, վառ, թանաքագույն սմբուկը կամ կարմիր լոլիկը, ընդհանրապես, բանջարեղենը կամ մրգերը հաճախ են հանդես գալիս որպես բանաստեղծական ներշնչանքի կամ որևէ վիճակ բնորոշելու միջոց:
Կարտոֆիլ եմ եփում://Տիեզերքի մունջ տարածքներում//լալիս է երեխան: (Հեկիգոդո)
Ահա այդպես, երևի,//խնձոր կուտեմ… և կմեռնեմ//քաջվարդի առաջ: (Տմասաոկա Սիկի Ու)
Բասյոյի մահվան օրն է://Չգնացի հիշատակության -//մենակության մեջ խուրմա եմ ուտում:
Աչքի է զարնում անսպասելի զգացողությունների հայտնությունը: Մենք կարող ենք ընդունել սա որպես պոեզիա, կարող ենք չընդունել, բայց միանշանակ պարզ է, որ հայտնաբերում ենք մեր մեջ հետաքրքիր, գուցեև գաղտնի, մինչ այդ չհայտնաբերված զգացողություններ: Այս հոքքուների մասին խոսելիս անպայման պետք է հասկանալ և նշել ձեն-բուդդիզմի դերը ճապոնական պոեզիայում: Ձեն-բուդդիզմը համարում է, որ միայն լռության մեջ կարելի է ճանաչել Աստծուն, զգալ սեփական հոգու զգացողությունները, վիճակը, որոնք հաճախ, երբ խոսքի ես վերածում, իրենց մեջ արդեն ճշմարտություն չեն ունենում, օտարանում են զգացողությունից և կապկում այն: Այդ նույն կարծիքն ունեին քրիստոնյա անապատականները, որոնք աշխատում էին քիչ խոսել և շատ կենտրոնանալ Աստծու հետ ներքին կապի վրա: Ֆյոդոր Տյուտչևն իր մի բանաստեղծության մեջ այդպես էլ ասում է. «Արտահայտված միտքը սուտ է»:
Քանի որ արտահայտված միտքը սուտ է, ուրեմն` ճապոնացիները փորձել են ոչ թե նկարագրել իրենց հոգեվիճակը, ինչպես ընդունված է արևմտյան և մեր պոեզիայում, այլ ներկայացնել այն միջավայրը, որտեղ իրենք որոշակի զգացողություններ ունեցան: Ըստ այդմ` ստեղծվում է որոշակի ներկայացված տեքստ, հնարավորինս սեղմ, խտացված, որը տրամադրություն է հաղորդում: Ընդ որում, ամեն ընթերցող ունենում է գուցեև տարբեր զգացողություններ:
Կարտոֆիլ եմ եփում://Տիեզերքի մունջ տարածքներում//լալիս է երեխան:
Հոքքուի օրենքներով երկրորդ կամ երրորդ նախադասությունը, որ հակաթեզ է, շատ հաճախ լինում է անակնկալ և անսպասելի, ինչպես թեթևակի ապտակ:
Ահա այդպես, երևի,//խնձոր կուտեմ… և կմեռնեմ//քաջվարդի առաջ:
Քաջվարդը բորդո գույնի ծաղիկ է, նման է աքլորի կատարի: Անկեղծ ասած` ես չեմ սիրում քաջվարդ (պիոն), այն իմ մեջ զուգորդվում է մահվան հետ, ինչ-որ թունավոր բան կա այդ ծաղկից առաջացած իմ զգացողության մեջ: Չգիտեմ` ինչ է զգացել Տմասաոկա Սիկի Ուն այս հոքքուն գրելիս, բայց իմ մեջ առաջանում են այդպիսի զգացողություններ:
Բասյոյի մահվան օրն է://Չգնացի հիշատակության -//մենակության մեջ խուրմա եմ ուտում:
17-րդ դարի հանճարեղ բանաստեղծ Մացուո Բասյոյի մասին է խոսքը: Մենք չգիտենք` ինչու այս հոքքուի հեղինակը չգնաց նշելու Բասյոյի հիշատակը: Ամենայն հավանականությամբ նա տխուր է: Ես նրան հասկանում եմ, որովհետև երիտասարդ ժամանակ, երբ տխրում էի կամ նյարդայնանում, սկսում էի ինտենսիվ կերպով ինչ-որ բան ուտել: Ի դեպ` Բասյոյի մի հոքքու հիշենք.
Ճանապարհին//ոչ ոք չկա.//միայն մառախուղն է:
Ահա այսպիսի սեղմ մտքի մեջ Բասյոն շատ զգացողություններ է տեղադրում: Գուցեև ինքն էլ չգիտի` ինչ է մառախուղն իր համար, քանի որ, ելնելով ձեն-բուդդիզմի մտածողությունից, պատկերից առաջացած զգացողությանն անուն տալն արդեն կեղծիք կլինի: Ինձ համար մառախուղը տխրություն է: Բասյոն շնչավորում է մառախուղը: Ոչ թե ասում է` ոչինչ չկա, այլ` ոչ ոք չկա: Մառախուղն անձ է: Դա ընդգծում է մենությունը: Գուցեև հակառակը՝ լցնում մենությունը ջերմությամբ: Եթե Բասյոյին հարցնեին` ինչ է պոեզիան, նա գուցե Պաստեռնակին նման պատասխան տար, իհարկե, ավելի սեղմ` ճապոնական հոքքուներին համապատասխան ձևով:
Մեր` հայկական բանաստեղծական մտածողությանն անսովոր գեղագիտություն է ճապոնականը: Այն միանգամայն ուրիշ պոեզիա է: Ահա թե ինչպես է բնորոշում բանաստեղծությունը հայ մեծանուն բանաստեղծ Համո Սահյանը. «Բանաստեղծությունն – այդ սրբագործված,//Ինձանից պոկված իմ էությունն է…»: Շատ կոնկրետ, հասկանալի, ես կասեի նույնիսկ` շոշափելի միտք: Ո՛չ մի ասոցիացիա, ո՛չ մի օտարացում, այլ զգացողության կանոնականացված, պարզ ձևակերպում, գուցեև` բանականության, ոչ հոգու զգացողության արգասիք:
Հետաքրքիր է Դանիել Վարուժանի պոեզիայի բնութագրումը. «Ճշմարիտ բանաստեղծությունը մարտիրոսություն մ’է. ամեն բառի մեջ սրտին կաթիլ-կաթիլ արյունումն է ստեղծելը… Արվեստի գործ մը հեղինակի սրտեն փրթած փերթ մըն է, թարմ, արյունով և կյանքով դեռ բաբախուն…»: Ահա այս նշանաբանով էր շարժվում նաև Հովհաննես Շիրազը: Շիրազի բանաստեղծությունն ընթերցելիս ինձ թվում է, որ նա ոչ թե գրիչով է գրել, այլ իր սեփական սրտով, և թղթի վրա թանաքի փոխարեն թողել արյան հաստ շերտերով գրված բառերը: Բոլորովին ուրիշ պոեզիա:
19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին ողջ Արևմուտքը, դրա հետ նաև Հայաստանը, որը սերտորեն կապված էր արևմտյան քաղաքակրթության հետ, գրականության և արվեստի մեջ ապրեցին նոր ձգտումներով, նոր զգացողություններով, նոր ձևերով և չափանիշներով, բազմաթիվ ստեղծագործական փորձերով տարվեցին, որոնց արդյունքը եղան սիմվոլիստական, իմպրեսիոնիստական, ֆուտուրիստական, էքսպրեսիոնիստական, սյուրռեալիստական և այլ ուղղությունների ստեղծագործություններ: Մեզ մոտ նոր մտածողությամբ աչքի ընկան Վահան Տերյանը, նախահեղափոխական Չարենցն ու Իսահակյանը, Արևմտյան Հայաստանում` Սիամանթոն: Արևմուտքը էվոլյուցիա ապրեց իր փորձերի մեջ, իսկ Հայաստանում, նաև նորաստեղծ Խորհրդային Միությունում այդ գործընթացը կասեցվեց սոցիալիստական գաղափարախոսությամբ: Մարդիկ ոչ թե սկսեցին գրել իրենց հոգու զգացողությամբ, այլ համընդհանուր գաղափարի պահանջով և դիկտատով: Այդուհանդերձ, 70 տարվա մեջ և՛ հայկական, և՛ խորհրդային հանրապետությունների պոեզիայում կան հայտնի անուններ, որոնց բանաստեղծություններով մենք մեծացել ենք: Ցավոք սրտի, շնորհիվ խորհրդային գաղափարախոսության, մեր հասարակության մեջ արմատացան գեղարվեստական ճաշակի և ընկալման կաղապարներ, որոնց մասին սկզբում խոսեցի: Սակայն դեռևս Պարույր Սևակը, գուցեև կանխագուշակելով հայ պոեզիայի մեջ նոր մտածողության ի հայտ գալը, ասում էր. «Թող գրեն անհանգ, թող գրեն առանց չափի և առանց կշռույթի, թող գրեն առանց մեծատառերի և առանց կետադրության, ում խելքին ինչպես բրթում է, միայն մեկ պայմանով. թող բա՛ն ասեն, այդ բանը լինի թարմ և չլինի չնչին»:
Ես սիրում եմ ասոցիատիվ պոեզիա: Գուցե պատճառն այն է, որ ծննդյան օրվանից կաղապարների մեջ ագուցված պոեզիա եմ ընթերցել, և ուրիշ պոեզիայի հայտնագործությունն ինձ համար թարմ օ՞դ էր: Օրինակ բերեմ 19-րդ դարի վերջի ֆրանսիացի բանաստեղծ Շառլ Կրոյի «Ապխտած հարինգ» բանաստեղծությունը:
Կար ու չկար հսկա մի պատ կար` մերկ, մերկ, մերկ,//Պատի դեմ մի սանդուղք` բարձր, բարձր, բարձր,//Եվ գետնին ապխտած մի հարինգ` չոր, չոր, չոր://Մեկն է գալիս` ձեռքին կեղտոտ, կեղտոտ, կեղտոտ//Մի ծանր մուրճ և մի խոշոր մեխ` սուր, սուր, սուր,//Եվ դեռ բարակ թելի մի կծիկ` մեծ, մեծ, մեծ://Ելնում է սանդուղքով` բարձր, բարձր, բարձր,//Եվ ահա մեխն այդ սուր գամում է` թաք, թաք, թաք,//Բարձր կետին հսկա այդ պատի` մերկ, մերկ, մերկ://Գցում է մուրճը, որ ընկնում է` վար, վար, վար,//Մեխին կապում է թելը` երկար, երկար, երկար,//Եվ ծայրին` ապխտած հարինգը` չոր, չոր, չոր://Իջնում է սանդուղքից` բարձր, բարձր, բարձր,//Այն տանում մուրճի հետ` ծանր, ծանր, ծանր,//Հետո գնում այլուր` հեռու, հեռու, հեռու://Այն օրից ապխտած հարինգը` չոր, չոր, չոր,//Ծայրին այդ նույն թելի` երկար, երկար, երկար,//Շատ կամացուկ ճոճվում, ճոճվում է` միշտ, միշտ, միշտ://Հորինեցի ես այս հեքիաթը` պարզ, պարզ, պարզ,//Որ զայրացնեմ մարդկանց` խոժոռ, խոժոռ, խոժոռ,//Եվ հաճույք տամ մանկանց` փոքրիկ, փոքրիկ, փոքրիկ:
Այս բանաստեղծությունն ընթերցելուց հետո ես ապշած էի: Պատկեր, որով բանաստեղծը, ըստ էության, ոչինչ չի ասում, բայց և ասում է շատ բան: Բանաստեղծությունը խառնուրդ է ճապոնական բանաստեղծական մտածողության և ֆրանսիական բանաստեղծական երաժշտականության: Իզուր չէ, որ 19-րդ դարի կեսերին Եվրոպան իր համար հայտնագործեց ճապոնական պոեզիան և նկարչությունը: Դրանից հետո է, որ եվրոպական նկարչության մեջ հայտնվեց իմպրեսիոնիզմը՝ ուղղություն, որն իր վրա կրում էր ճապոնական նկարչության ազդեցությունը: Ճապոնական և չինական պոեզիայի որոշակի ազդեցությունն է կրում նաև այդ ժամանակվա պոեզիան (մանավանդ` ֆրանսիականը): Շառլ Կրոյի բանաստեղծությունն ամեն ոք յուրովի է ընկալում: Ես, օրինակ, երբեմն, երբ դժվար կամ իմաստազուրկ կյանքի մասին եմ մտածում, հիշում եմ այդ բանաստեղծությունը: Ֆեդերիկո Գարսիա Լորկայի մի խոսք հիշեմ. «Պոեզիան պետք է գաղտնիք լինի»: Բան, որ այդ պահին չես ընկալում կամ ընկալում ես մասնակի, հետո այն քո մեջ սկսում է ծաղկել, աճել, մեծանալ, տարածվել, գաղտնիքը բացահայտվում է, սկսում է ապրել և շնչել: Սա ներկայումս իմ սիրած պոեզիան է: Մերկ պատին մխած թելից կապված ապխտած հարինգն ապրում է իմ մեջ, և ես տարեցտարի ականատես եմ լինում նրա ավելի ու ավելի չորացմանը:
Ահա այդպիսի գաղտնիք է Գիյոմ Ապոլիների «Պոեմ» բանաստեղծությունը:
Նա ներս է մտել://Նստել է նա://Նա չի նայում կարմրահեր բոցին://Վառվում է լուցկին://Մեկնել է նա:
Աներևույթ, բայց բոլորիս կողմից երբեմն-երբեմն ապրած զգացողություն: Կարող է դա մա՞հն է: Ինձ դուր է գալիս, որ հեղինակը ոչինչ չի բացատրում: Եթե բացատրեր, գուցե խաբեր, կապկեր զգացողությունը: Բայց ճապոնացիներից եկած անպիտակ, անբացատրելի զգացողությանն Ապոլիները հավատարիմ է: Եվ հենց այդ գաղտնիքն էլ մեզ օգնում է ճիշտ զգալ բանաստեղծությունը: Ապոլիների մի ուրիշ կարճ բանաստեղծություն ևս.
Ես պոկեցի ցախի մի շիվ://Հիշի՛ր, մեռավ աշունն իսպառ://Երկրում էլ չենք տեսնի իրար://Հուշերի բույր, ցախի մի շիվ,//Եվ սպասում եմ քեզ, հիշի՜ր… («Հրաժեշտ»)
Հետաքրքիր ասոցիացիա` ցախի շիվ: Պետք չէ փորձել հասկանալ, պետք է միայն զգալ: Այս աշխարհում շատ բաներ բանականությանը չեն տրվում: Օրինակ` ես չեմ հասկանում, թե ինչու մանկությունից, երբ 4-5 տարեկան էի, հիշում եմ երկու դեպք միայն: Մեկը այն, որ եղբորս և քրոջս հետ Նոր Արեշի մեր եռահարկ շենքի պատշգամբից նայում էինք Երկաթգծի (ներկայումս` զինվորական հոսպիտալ) հիվանդանոցի կողմը, մյուսը` Կիրովականի մոտ ինչ-որ դաշտում նստած էի մարգագետնում` շրջապատված գետնամորու թփերով: Երբեմն եղբայրս և քույրս մանկությունից ավելի կարևոր բաներ էին պատմում, որոնք, չգիտես ինչու, չէի հիշում, իսկ այդ երկու դեպքը ուղղակի մխրճվել է իմ հիշողության մեջ զարմանալի մանրամասներով: Կարեն Շահնազարովի ֆիլմերից մեկում փողոցում հեռուստատեսության աշխատողները` հաղորդավարն ու օպերատորը, մոտենում են պատահական անցորդների և խնդրում, որ իրենց կյանքից մի նշանակալից դեպք պատմեն: Մի անցորդ տղամարդ պատմում է, որ, կարծեմ, քառասուն տարի առաջ ռեստորանում, որտեղ ինքը սպասավոր էր, մի աննկարագրելիորեն գեղեցիկ կին հայտնվեց` կարմիր շրջազգեստով և կարմիր բարձրակրունկ կոշիկներով, և դա իր կյանքի ամենանշանակալից դեպքն էր: Իհարկե, նկարահանողները հիասթափված էին, իրենց համար դա հետաքրքիր չէր, բայց այդ մարդը դա էր կարևորել իր կյանքում, ոչ այն, ինչ կապված էր իր ընտանիքի` կնոջ, գուցե որդիների, ծնողների, աշխատանքի և մեզ համար այլ կարևոր բաների հետ, այլ քառասուն տարի առաջ մի քանի րոպեով ռեստորան մտած անծանոթ գեղեցկուհին` կարմիր շրջազգեստով և կարմիր բարձրակրունկ կոշիկներով, որի հետ նույնիսկ բառ չի փոխանակել: Հետաքրքիր բան է հիշողությունը. չգիտես` ինչը կհիշես և ինչը` ոչ: Ահա այդպիսի հետաքրքիր բան է նաև գեղագիտական ճաշակը. չգիտես` ինչու է քեզ դուր գալիս այս և ոչ թե այն: Եվ ահա վերջերս, չեմ կարող ասել` ինչու, սիրում եմ գաղտնի, ժամանակի մեջ, գիտակցությանս մեջ ծաղկող և բացահայտվող պոեզիա: Ես սիրում եմ նաև, որ բանաստեղծությունն անակնկալ լինի, թեթև ապտակ, ինչպես ճապոնական շատ թանքաներում և հոքքուներում: Ահա այդպիսի անակնկալ է Թոմաս Ստեռնզ Էլիոթի «Սնամեջ մարդիկ» պոեմի ավարտը.
Մենք պտտվում ենք ագավների շուրջ,// Ագավների շուրջ, ագավների շուրջ,//Մենք պտտվում ենք ագավների շուրջ//Լուսաբացի ժամը հինգին: Գաղափարի և// Իրականության միջև//Ընթացքի և//Գործողության միջև//Ստվերն է ընկնում//Զի քո է արքայությունը//Հղացման և//Արարման միջև// Զգացմունքի և//Պատասխանի միջև// Ստվերն է ընկնում// Կյանքը շատ երկար է//Ցանկության//Եվ ջղացնցման միջև//Կարողության//Եվ գոյության միջև//Էության//Եվ անկման միջև//Ստվերն է ընկնում//Զի քո է Արքայությունը//Զի քո է// Կյանքը//Զի քո է//Այսպես է կործանվում աշխարհը,//Այսպես է կործանվում աշխարհը,//Այսպես է կործանվում աշխարհը://Ոչ թե պայթյունով, այլ սուլոցով:
Պոեմն ավարտվում է բանականության պատառիկներով: Քաղաքակրթությունը նույնիսկ «Հայր մեր»-ը չի կարողանում ճշտորեն հիշել և արտաբերել: Քաղաքակրթության կործանումը հենց այսպես` աննկատ էլ ընթանում է: Էլիոթ մարգարեն կարողանում է ճշտորեն կանխատեսել այն, ինչ կա հիմա՝ բանականության, բարոյականության, հավատի, ընդհանրապես հոգևորի պատառիկներ, կտորտանքներ: Ես ցնցված էի պոեմն ընթերցելուց հետո: Պարի մեջ՝ կործանում: Կործանման պար ագավների շուրջ՝ անապատում: Հզոր պատկեր:
Հետխորհրդային հայ պոեզիայում հայտնվել է տենդենց բանաստեղծությունը վերադարձնելու այնտեղ, որտեղ ընդհատվեց նրա ուղին` շնորհիվ խորհրդային գաղափարախոսության: 20-րդ դարասկզբի ձևի և բովանդակության փնտրումները նորից ի հայտ եկան տարբեր բանաստեղծների մոտ: Ես նպատակ չունեմ պոեզիայի նոր ուղղությունների վերլուծություն կատարել: Սա ընդամենը թռուցիկ ակնարկ է վերջին տասնամյակների տարբեր բանաստեղծությունների մասին, բանաստեղծություններ, որոնցով հիմա տպավորված եմ (ես ասում եմ հիմա, որովհետև գեղարվեստական ճաշակն, ինչպես ուտեստի հանդեպ նախասիրությունը, ախորժակը, անընդհատ կարող է փոխվել: Դա չի նշանակում, որ այսինչ ստեղծագործությունն ավելի հաջող է, քան մյուսը: Պարզապես հիմա սա ինձ հարազատ է, ուրիշ ոչինչ):
Մարտեր տարանք//Անտեղի,//Եվ ո՞ւմ հաղթեցինք,//Ի՞նչ առաքեց//Մեզ վերից// Արդարը բարի,//Ո՞ւր փնտրեցինք,//Ո՞ւմ գտանք,//Երկու՝ դու ու ես//Քայլեցինք համր ու զգույշ.//Կար մի արահետ:
Մանիկ Աճեմյանի բանաստեղծությունն է՝ «Երազ ու գույն» գրքից: Բանաստեղծությունը թվագրված է 1988-1990 թվականներով: 90-ական թվականների սկզբին կարդացել եմ, և իմ միջով տարիների ընթացքում անընդհատ անցնում էր այդ միտքը՝ կար մի արահետ: Այդ տարիներին մեր ժողովրդի մեջ շատերն էին մոլորված վիճակում. Խորհրդային պետության հոգեվարքը, ղարաբաղյան շարժումը, Սումգայիթի դաժան, գիտակցության մեջ չտեղավորվող կոտորածները, Սպիտակի երկրաշարժը… Անսովոր էր այդ ամենը, և շատերն իսկապես համր և զգույշ էին, հոգևոր ցնցումներ էին ապրում, և անորոշությունը դրոշմված էր օրերի ճակատին, և հույսի նման ձգվում էր մի նեղլիկ արահետ: Արցախի պատերազմի ժամանակ կրկնում էի. «Քայլեցինք համր ու զգույշ. կար մի արահետ», մութուլույս տարիներին կրկնում էի նույնը, 1999 թվականի հոկտեմբերի 27-ից հետո՝ նույնը: Իմ առջև պատկերվում էր մի արահետ՝ չորս կողմից մշուշով պատված, չորս կողմից անորոշ զգացողություններով շրջապատված: Երբեմն այս բանաստեղծությունը հիշում էի Մարկ Շագալի «Երկուսը պատուհանի մոտ» նկարի հետ միաժամանակ: Գուցե այն պատճառով, որ Շագալի նկարն է՞լ եմ այդ ժամանակ առաջին անգամ տեսել: Բանաստեղծության արահետը պատկերանում էր հենց այդպես՝ պատուհանից երևացող և սոճու, եղևնու անտառ խորացող:
Նշան Աբասյանի «Ոսկե վազերի մեջ» բանաստեղծությունը վարակում է իր անակնկալ զգացողությամբ.
Ոսկե վազերի մեջ//ինքն իր հե՜տ,//հանդա՜րտ//խաղող է քաղում//իմ հեզ մայրը,//Տե՜ր… //Եվ որքա՜ն չնչին եմ ես ահա//ինձ բացված այս պա՜րզ պատկերիդ առջև…// Սերդ ցավի չափ ճզմում է սիրտս, //և ճմլվում եմ իմ փոքրությունից,//Տե՜ր…
Ինձ դուր է գալիս, որ հեղինակը չի բացատրում իր այդ պատկերի առջև չնչինությունը և ցավի չափ սիրտը ճզմող սիրուն շրջապատող զգացողությունները: Մենք ինքներս ենք լրացնում և առանց բառերի մեր մեջ հասկանում նրա հոգեվիճակը: Եթե բացատրենք, բազմաթիվ բնորոշումներ կարող ենք անել: Դրանք կլինեն ճիշտ և միևնույն ժամանակ սխալ: Լատին եկեղեցու հայրերից մեկը՝ Օգոստինոսը, ասում էր. «Մեծ անդունդ է մարդը: Նրա մազերն ավելի հեշտ է հաշվել, քան նրա զգացողություններն ու սրտի շարժումները»:
Մեջս տպավորվել է վերջերս կարդացած բանաստեղծություններից սա էլ.
ես սահում եմ տողերի վրայով//դանդաղ//մինչ կարդում եմ մի տառը մոռանում եմ մյուսը//ու էդպես համառորեն ոչ մի բառ չեմ կարողանում//կարդալ//միայն սահում եմ դանդաղ//տառերի//տողերի վրայով//դատարկ//դատարկ//սահում եմ//սահում եմ// տնից դուրս չեմ գալիս//աբովյանը սառցի մեջ կորած ա//լարումից//որ հանկարծ չսահեմ//չընկնեմ//ջարդուխուրդ չլինեմ//չսահեմ չսահեմ չսահեմ
Անահիտ Հայրապետյանի բանաստեղծությունն է: Կարող է թվալ, որ սա ընդամենը վախ է, ցրվածություն, նյարդայնություն կամ կենցաղային աննշան հոգեվիճակի նկարագրություն, բայց այդ ամենի ետևում թաքնված է խոր մարդկային դրամա: Հեղինակը առօրեական աննշան թվացող մենախոսությամբ ուրիշ բան է պատմում, և սա ասոցիատիվ պոեզիայի բնորոշ առանձնահատկություններից մեկն է:
Հերմինե Նավասարդյանի նորատիպ գրքի «Բաժանում» բանաստեղծության մեջ բաժանումն ասոցացվում է սառցե անկողին մտնելու հետ:
Նե փաթաթվեց վարդերով ճերմակ//ու սառցե մահիճը մտավ://Նա սառցե մահիճը մտավ//ու փաթաթվեց վարդերով սև:
Այս բանաստեղծությունն ընթերցելիս հիշեցի Ֆեդերիկո Գարսիա Լորկայի գրվածքները: Ինչ-որ տեղ նմանություն կա՝ Լորկայի սիրո և մահվան ճակատագրական կապը, Հերմինե Նավասարդյանի դեպի մենությունն ընդգծող այդ պատկերը: Հերմինե Նավասարդյանի մի ուրիշ բանաստեղծություն ներկայացնեմ.
Ինչ-որ լռություն պատառոտում է//բարձրաձայն թափվող//խաղաղությունը այս ջրվեժային//ու մի խելահեղ երիվարային//փախուստ դեռ դանդաղ ահագնանում է//կածանով մի նեղ ու անդառնալի//անտառը` խորունկ արահետ բացած`//հավերժության մեջ մեկին սպասում է: («Սպասում»)
Ինձ թվում է, որ ես վերցնում եմ գեղադիտակը, նայում ներս և մտնում մի կախարդական փակ աշխարհ, որ անընդհատ հեռանում է ինչ-որ տեղ խորքերը, ուր ինձ սպասում են, ուր ես տանն եմ, ոչ այս խելահեղ ու աղմկաշատ դրսում, որտեղ հոգին կորչում է ամբոխի ու մեքենաների արանքներում: Հերմինեի բանաստեղծությունը փախուստ է խելացնոր իրականությունից, պատսպարում փրկիչ զգացողությունների ետևում թաքնված աշխարհում: Արևմուտքում փախուստը դեպի ինքնամփոփ, իր մեջ թաքնված պոեզիան վաղուց է իրեն արտահայտել: Գուցե պատճառն այն է, որ հրմշտոցը, վազքը, աղմուկն այնտեղ ավելի շո՞ւտ դարձան քաղաքների առօրյա, սովորական ապրելակերպ, իսկ մեզ մոտ՝ միայն հետխորհրդային ժամանակներո՞ւմ, ավելի ստույգ՝ մի տասը տարի առա՞ջ: Այս խելացնոր, արևմտատիպի իրականության սկիզբ մեզ մոտ ես համարում եմ Հյուսիսային պողոտայի առկայությունը: Շատ հայավարի կհնչեին այս տողերը. «Մենք ծաղկում ենք որպես վարդեր ոչ ոքի համար, վարդեր ոչ ոքի համար…», եթե ավստրիացի բանաստեղծ Պաուլ Ցելանի փոխարեն որևէ հայ բանաստեղծ գրեր դրանք:
Պոեզիան ինքնին ավելորդ զբաղմունք է: Քիչ են կարդում ոչ միայն ժամանակակից բանաստեղծներին, այլև մեր դասականներին՝ Թումանյանին, Չարենցին, Իսահակյանին: Համացանցը կերել է մարդկանց, մանավանդ երիտասարդների ուղեղը: Էդվարդ Միլիտոնյանի բանաստեղծություններից մեկով ամեն բանաստեղծ կարող է արտահայտել իր անպիտան, անարժեք, անտեսանելի վիճակը ժամանակակից հայ իրականությունում.
Գործազուրկ բանաստեղծը չի գրում,//Գրի էլ՝ գործազուրկ է: //……//…….// Ահա գրասեղանը,//Բանաստեղծի կինը ռեհան է չորացնում//Ամբողջ մակերեսով://Ինչ լավ բուրում է://Ձմեռը համով ճաշեր կուտեն,//Չոր ռեհանը կարթնացնի ամառվա հուշը,//Բանաստեղծը գուցե հիշի նաև իր երգերը,//Որոնք թղթե աղավնիների պես//Դուրս էին ճախրում պատուհաններից: («Գործազուրկ բանաստեղծը»)
Վերջիվերջո ի՞նչ է պոեզիան: Նրա զգացողության և արտահայտման ձևերն անընդհատ փոխվում են, և ես չեմ պատկերացնում, որ որևէ մեկը վերջնականապես կարողանա սահմանել այն: Իրականությունն օրեցօր ավելի է այլակերպվում, հոսում, խորթանում է բանաստեղծին, և նա, եթե կարողանա իր մեջ ուժ գտնել և արտահայտվել, այդ իրականությանը դիմակայելու համար է գրելու տրամաբանական- բանական կամ հուզական, և կամ ուրիշ` ասոցիատիվ պոեզիա: Բայց ինչ էլ որ գրի, գրելու է երևի առանց տպագրվելու ակնկալիքի՝ իր համար, նայելով սառցակալած պատուհանից դուրս գտնվող խելացնոր, նյութամոլ, նյութապաշտ այս աշխարհին: