Նրանք ավարտեցին Կինոյի և թատրոնի պետական ինստիտուտի սցենարական բաժինը և հրաժեշտ տալով ուսանողական համեմատաբար անհոգ առօրյային, մտնում են կյանքի հորձանուտը, ուր, ցանկանան թե ոչ, լողալու, նավարկելու են բացառապես ինքնուրույն՝ ապավինելով սոսկ իրենց շնորհքին, ինչը դեռևս լիովին բացահայտվելու կարիք ունի, կուտակած գիտելիքներին, որ կարող էին ավելին լինել, երկրի ընձեռած հնարավորություններին, որ առայժմ բավարար չեն և նորին մեծություն պատահականությանը, բախտին: Թող ինձ ներեն նրանք համեմատությանս համար, բայց ես այն զգացողությունն ունեմ, որ հերթական անգամ, մանկական հրճվանքով, նաև երկյուղածությամբ, թղթե նավակներ եմ գցում ջուրը՝ ակնկալելով բարեհաջող նավարկություն:
Ռուբեն ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ
Լիլիթ ԵՐԱՆՅԱՆ
Ներկած քիթ
Ես ուրիշ ոչինչ չէի կարող դառնալ ծաղրածուից բացի, որովհետև քսան տարեկան եմ և հարյուր երեսունութ սանտիմետր: Բացի այդ, սիրում եմ ծիծաղեցնել ու տեսնել, թե ինչպես են մարդիկ ակամա ցույց տալիս իրենց վառ կարմիր լնդերը: Միշտ չեմ հասկացել, թե ինչու, ըստ թատերական քննադատների, ամենահայտնի կատակերգակները (բոլորն անխտիր) հոգու խորքում ամենատխուր մարդիկ են: Ես համաձայն չեմ, նրանց սիրտը պայթում է ուրախությունից, բայց երբ տեսնում ես տխուր ծաղրածուի, աշխատիր աչքերդ փակել. դրանից ավելի սարսափելի բան չկա: Բայց ես ուզում եմ աշխարհի ամենաուրախ ծաղրածուն լինել:
Մեկ-մեկ չի ստացվում՝ ինձ որպես Լուսնից այս մոլորակն ընկածի նայողների պատճառով: Անկեղծ ասած՝ ես էլ ինձ վրա մեկ-մեկ զարմանում եմ, բայց նրանց պես չեմ խղճում: Երևի մտածում են էլ, թե ուրախ լինել չեմ կարող: Բայց մեկ-մեկ այդ հայացքով նայողներին էլ կարելի է ժպտալ, նրանց դա ավելի տարօրինակ է թվում:
Փողոցում ինձ ամենաշատը երեխաներն են նայում: Նրանցից ոմանք առաջինը իրենք են ժպտում, մտածելով` խաղընկեր են գտել, մյուսները վախեցած են նայում, չհասկանալով, թե ինչպես եմ բարդ գործողությունները միայնակ անում: Նրանք ո՞նց հասկանան, եթե ինձ համար դժվար է պատկերացնել. չափսերով մի դպրոցական երեխայի եմ նման, բայց այնպիսի տարիքի եմ, որում իմ տարեկիցները երեխա են ունենում: Երբեմն մտածում եմ` իմ տարեկիցներից ավելի հասուն (ոչ իմ կարծիքով) և էությամբ երեխա եմ, ձգտում եմ մանկությանս (սա էլ համոզված եմ): Հիմա էլ առաջին անգամ ձեռքս գրիչ եմ բռնել (ինչպես իսկական գրողների մասին են ասում) առաջին հերթին այդ խառնաշփոթից գլուխ հանելու համար:
Երևի սկսեմ, թե ինչու հենց ծաղրածու. կրկեսում թերությունները գլխիվայր շրջվում են և դրական իմաստով գործում: Բացի այդ՝ սիրում եմ ծաղրել, ծիծաղեցնել կամ հեգնել, բայց ոչ՝ դառնությունից:
Ասեմ՝ այսօր ծաղրածուի մասին շատ պատկերացումներ կան, որ չեմ ընդունում: Պատկերացրեք, թե հաղորդավարը արենա է հրավիրում ծաղրածուի, և հայտնվում եմ ես առանց կարմիր ներկած քթի, վառ ու փայլուն պարիկի ու մնացած ենթադրյալ բաների: Բոլորը, երեխաներից բացի, զարմանում են: Ի դեպ, նկատե՞լ եք, որ զարմանքից աչքերը արհեստականորեն չռող մեծի կողքը նստած երեխան կրկեսի հրաշքին վերաբերվում է որպես մի տրամաբանական բանի:
Անցնենք առաջ, ուրեմն` ես մտնում եմ մի կերպարանքով, որ հիշեցնի ամեն մեկին, բայց ոչ՝ ծաղրածուի: Եվ ահա առաջին սպասողական վայրկյանից հետո «կախարդանքը» գործում է, ու նրանք ճանաչում են ծաղրածուին: Կրկեսում ոչ միայն մերկությունը, այլև ավելորդ փայլն ու շուքը բնական են: Բայց ծաղրածուն պիտի լինի բառացիորեն առանց փայլի: Ես հագնում եմ վիլվետե շալվար, սև բլուզ ու արենա մտնելուն պես խոշոր շագանակագույն աչքերով նայում եմ դահլիճին: Դե, հետո սկսում եմ հնարքներ ու խաղեր, որ ձեզ ծանոթ կլինեն: Ես դեռ փորձում եմ գտնել ինձ, բայց չգիտեմ` որտեղից սկսել: Իմ մեջ նկատում եմ հատկանիշներ մի քիչ Չապլինից, մի քիչ Ենգիբարյանից, մի քիչ էլ գերմանացի Բյոլի հորինած ծաղրածուից: Դե, «մի փոքր» տարբերությունն այն է, որ առաջին երկուսի պես հանճարեղ չեմ, ու վերջինի պես էլ չեմ կարող հասնել ինքնաճանաչման ու բացարձակ անկեղծության: Այսքանը ես հստակ գիտեմ, բայց սա քիչ է ինքս ինձ ճանաչելու համար: Այս աշխարհում միայն մեկը կար, որ կարող էր օգնել. մայրս գիտեր իր զավակի էությունը: Նրանով ես ճանաչում էի ինձ ու ավելի հեշտ էի ժպտում դահլիճից ինձ նայող երեխաներին: Չգիտեմ` հիմա ու հետո ինչ եմ անելու, բայց հաստատ չեմ ներկի քիթս:
Սոնա ՏՈՆԱԿԱՆՅԱՆ
Երիցուկի բույրը
Օդից երիցուկների հոտ էր գալիս, կարմիր-կարմիր անապատի ավազահատիկների հետ համբուրվող անձրև էր մաղվում, նման էր երկնքից կաթիլ-կաթիլ ծորալով թափվող արյան… Չեմ հիշում` գարուն էր, թե ամառ, սակայն անձրևից հետո սիրո նման տաքացնող արև ժպտաց, բայց ծիածան չկար, ես սպասում էի ծիածանին, հենց այդ ժամանակ նա մեռավ: Երևի լաց եղա, չեմ հիշում, արևն այնքան ջերմ էր, որ չէր կարող արցունքը մնալ աչքերիս, միանգամից կլանում ու չորացնում էր… Անցավ ժամանակ, երբ ժպտում էի, աչքերիս շուրջ տարօրինակ չոր ձգվածություն էի զգում ու վախենում էի. մարդու դեմքը նման է հողի, ոնց որ հողը խոնավությունից հետո, երբ արևն սկսում է ջերմացնել, չորանում է ու կնճիռների նման ճաքեր են հայտնվում: Մի պայմանական առավոտ ես լսեցի, թե՞ գլխի ընկա… որ հետաքննությունը պարզել էր, իբր նրան սպանել են, դաժանաբար ծեծից հետո: Փաստերն այնքան հիմնավոր էին, որ ես էլ հավատացի: Բայց երբեք չհետաքրքրվեցի, թե ով սպանեց, որովհետև գիտեի. ես եմ սպանել` իմ ձեռքերով սրտի խորքից ավելի խորը թաղել, անվերադարձ (կամ ի՞նչ իմանամ) անհետացրել աշխարհից, որտեղ մի ժամանակ կարծեմ նաև ես էի ապրում: Թրթռաց սիրտս, իսկ ես հիմարաբար կարծում էի, թե քարացել է, սկսեցի բարձրաձայն ծիծաղել կամ ավելի ճիշտ կլինի ասել` անխնա քրքջալ, չմտածելով «հանցագործ» էությանս մասին: Ես հիշեցի նորաթուխ ամռան առավոտները, երբ խնձորենիները իրենց փոքր, կանաչ, թթու խնձորներով օրորվում էին մեր գլխավերևում, երևի չէին սիրում դառը սուրճի բույրը, որ ստիպված էին կլանել մշտական լույս-արևի հետ, ծիծաղս այն աստիճան ուժգնացավ, որ աչքերիցս քարի տակ թաքնված աղբյուրի նման արցունք թափվեց, բայց շարունակում էի հիշել, թե ինչու ինձ համար գիշերը գինու կարմիրի ու լուսնի արծաթագույնի խառը մեր գույնն ուներ, բայց, ափսոս, ես չկարողացա լրիվ հիշել, որովհետև լաց եղա, այնուհետև սրբեցի աչքերս ու պատասխանեցի հեռախոսազանգին.
– Ալո…
– Այո, ուղիղ ժամը 4-ին թատրոնում եղեք, սա մեր վերջին փորձն է, ամեն ինչ պետք է անթերի լինի…
– Հա, մի խնդրանք` նախապես ինձ համար, ինչպես միշտ, դառը սուրճ ու կանաչ խնձորի հյութ վերցրեք, ես հենց հիմա դուրս եմ գալիս:
– Շնորհակալ եմ,- ժպիտով անջատեցի հեռախոսն ու շտապեցի թատրոն…
Օդից հպարտ հեգնանքի պես գորշ ձյուն էր թափվում, երևի ցուրտ էր, բայց չէի մրսում… տասնյոթ տարեկան սիրահարվածի նման դողացող ձեռքով բացեցի թատրոնի` դեպի դահլիճ տանող դուռը, ինչպես հազարավոր անգամներ, այս անգամ ևս մտածեցի. «Երևի ինչ-որ մեկը երիցուկի բույրով օծանելիք է օգտագործել»…
Ասպրամ ՍԱՐԱՏԻԿՅԱՆ
«Նեղ օրվա ումբրը կարճ է լինում»
Մութ էր: Աշնանային արևը արդեն հասցրել էր թաքնվել սարերի ետևում: Աղասին, Հայկը, Լևոնը, Վերգինեն և Աղաբեկը նույնպես հասցրել էին թաքնվել իրենց խրճիթում. մութ էր, դրսում վտանգավոր էր:
Ղումաշը նստած էր` ձեռքերը դրած գոգնոցին և տխուր ժպիտով նայում էր մրոտ պատին հենված երեխաների` իրեն նայող հայացքներին:
Հինգն էլ նստած էին անկողնու մեջ:
Խլացնող լռություն էր տիրում, անթիվ բառեր ու հարցեր էին պտտվում օդի մեջ, որոնք Ղումաշը սրտով էր զգում, բայց պատասխանել չէր կարողանում: Երեխաների սպասողական վիճակը ավելի էր տակնուվրա անում նրա սիրտը: Ճրագի լույսից հազիվ նշմարվող հայացքները ընթրիքին էին սպասում, որը դեռ հայտնի չէր, թե ինչ էր լինելու, բայց այլևս սպասելու ժամանակ չկար:
Մայրը վերցրեց կաթսան և դուրս եկավ սենյակից:
Բացելով դռնակը` նկատեց լուսնի լույսից մարգարտի գույն ստացած քարերի «ժպտացող» մակերեսները: Առաջ գնաց, հավաքեց մի քանիսը, լցրեց կաթսայի մեջ և խուլ լռության մեջ տուն մտավ: Պատի անկյունում դրված երկաթե դույլից բաժակով ջուր լցրեց կաթսայի մեջ: Բաժակը, դիպչելով երկաթե դույլին, զնգաց, զնգոցից երեխաները աշխուժացան:
– Ի՞նչ ես եփում, մամ:
Մայրն ասաց` միս է եփում: Սկսեցին անհամբեր սպասել: Օջախին դրված կաթսայի մեջ քարերը եռում էին, բայց «միսը» այդպես էլ չէր եփվում: Երեխաները ննջում էին արդեն, բայց շարունակում էին սպասել համեղ ընթրիքին: Մեջներից մեծը`Աղասին, կարծես հասկացել էր, որ կաթսայում միս չէ, այլ… ու մնացածներին համոզում էր քնել, ասելով, թե առավոտյան միսն արդեն եփած կլինի:
Վերգինեն, որ պառկած էր եղբոր` Լևոնի մոտ, ամենաշատն էր սպասում, աչքերը փակվում էին, բայց ինքն իրեն ստիպում էր արթուն մնալ և անընդհատ հարցնում էր՝ եփվե՞լ է միսը, թե՞ ոչ: Ի պատասխան հնչում էր, թե միսը պինդ է, երկար կեփվի:
Լևոնը քրոջը համոզում էր քնել, մեկ է, երբ եփվի, ինքը կզարթնի ու բոլորին կարթնացնի: Այդպես սպասելով համեղ ընթրիքին` հերթով բոլորը քնեցին:
Ղումաշը չկարողացավ քնել, աղոթում էր, որ Աստված փրկի երեխաներին սովից: Արդեն լուսաբաց էր, երբ դրսից ինչ-որ մեկը ձայն տվեց: Ղումաշը դուրս եկավ. ամուսնու ընկերներից Շահոն էր, ավանակին բեռնած գալիս էր Ահնիձորից: Շահոն իջեցնելով մի մեծ պարկ` տվեց Ղումաշին, թե` երեխաների համար է.
– Ղումաշ քույրիկ, նեղ օրվա ումբրը կարճ է լինում:
Կաթսայում քարերի փոխարեն սկսեց եփվել կարտոֆիլը: Երեխաները արթնացան ու հարցրին` միսը եփվե՞լ է: Մայրը պատասխանեց` շատ պինդ էր, ուտել չէր լինի, շներին է տվել, տեղը կարտոֆիլ է եփել: Երեխաները մոռացան մսի մասին, իսկ Ղումաշը մինչև կյանքի վերջ չմոռացավ Շահոյին և ամեն անգամ այդ օրը հիշելիս ասում էր.
– Օրհնվես դու, Խուդնանց Շահո, երեխեքս ապրեցին:
Լուսինե ԲՈՒՂՅԱՆ
Բեմում
Նա մութ բեմում կանգնած էր և հանկարծակի ու միանգամից վառվեց մի լույս, որը կուրացրեց նրան, նա չէր տեսնում ահռելի դահլիճում ոչ ոքի, թվում էր` ինչ-որ անվերջության մեջ դեպի լույսը տանող ճանապարհ է հայտնվել նրա համար, բայց նա գիտակցում էր, որ թվացյալ անվերջությունը լի է իրեն հետևող աչքերով: Նա՝ 18-ին մոտ մի աղջիկ, պայծառ ժպիտով, աչքերը լի կյանքով, ու փայլով, հասարակ աղջիկ պայծառ աչքերով:
Երաժշտությունը սկսվում է, ինչ-որ սառը դատարկության օդ է փչում դեպի բեմը, դեպի նա, բայց ներսը այնքան լիքն է, որ ջերմաստիճանը գերազանցում է սովորական մարմնի ջերմաստիճանին: Երաժշտությունը սկսվում է, նրա մարմնով սարսուռ է անցնում: Էլ չի մտածում` կմոռանա՞ բառերը, թե՞ ոչ, չի էլ փորձում գտնել ինչ-որ մեկին մթության մեջ կկոցելով աչքերը, պայքարելով լույսի դեմ, որն ընկնում է ուղիղ աչքերի մեջ, բեմն այլևս դատարկ չի թվում, երաժշտությունը լցնում է այն: Ուշադրությունը կենտրոնանում է խոսափողի վրա: Խորը շունչ է քաշում, ու լսվում են նրա ձայնի առաջին ելևէջները, թոքերում կուտակված օդը ձայնի հետ դուրս է գալիս ձայնալարերի լարումով: Նա լսում է սեփական ձայնի արձագանքը: Դահլիճից ոչ մի արձագանք, տարօրինակ լռություն, որը հաստատում էր արտաքին դատարկությունը, բայց նա հանգիստ էր, որովհետև գիտեր, որ պայթյունը անխուսափելի է, ուղղակի պահը դեռ չէր հասունացել: Մի քանի վայրկյան հետո նա այլևս ոչնչի մասին չի մտածում: Նա հասկանում է, որ չի սխալվել` ընտրելով բեմը: Երգը շարունակվում էր, ոչինչ կարևոր չէր, նույնիսկ այն փոքրիկ վրիպումները, որոնք անխուսափելի էին սկսնակի համար: Ինքն իրեն երգչուհի չէր համարում, ուղղակի սիրում էր երգել, իսկ նրան սիրում էին լսել… երևի… չգիտեր… համենայնդեպս, նրա ելույթների ժամանակ դահլիճը չէր դատարկվում… ծափահարություններն ու ‹‹բրավոները›› միշտ էլ առկա էին, անկեղծ, թե ոչ ՝ չգիտի, բայց դրանց մասին մտածում է մինչև բեմ դուրս գալը, հետո դրանք դառնում են պարտադիր երևույթներ, որոնք ինքնաբերաբար հնչում են` ավելի ոգևորելով: Այդ օրը ամեն ինչ սովորականի պես ՝ այսինքն հիանալի էր գնում թե՛ բեմում թե՛ դահլիճում մինչև ելույթի վերջը: Ավարտից հետո սպասված ծափահարությունները լսվեցին, նա առաջացավ, խոնարվեց հանդիսատեսի առաջ և հենց բարձրացրեց գլուխը, դահլիճի լույսերը վառվեցին: Նա տեսավ լեփ-լեցուն դահլիճը. այդ պատկերը նրա աչքի առաջ նմանվեց 4 տարեկան երեխայի լղոզված նկարին: Մի պահ փակեց աչքերը… նորից բացեց… չօգնեց… գլուխը պտտվում էր: Փորձեց երկու քայլ ետ անել… երբեք այսքան տհաճ չէր եղել դահլիճի այսքան ջերմ արձագանքը: Ցանկություն առաջացավ փախչել բեմից՝ նրա համար այդքան սիրելի բեմից… մի երկու քայլ էլ ետ, ու վերջ, էլ չի տեսնի այդ լղոզված պատկերը, չի լսի այդ ծակող ձայները: Մի քիչ էլ՝ փորձում էր ինքն իրեն համոզել չսայթաքել: Հիմա արդեն գլուխը չէր պտտվում. այդ լղոզված պատկերն էր պտտվում նրա շուրջը, այդ պատկերը՝ նրա աշխարհի փոքրիկ մոդելը, պտտվում էր նրա շուրջ, նա դեռ չէր հասցրել լքել բեմը, երբ ոտքերը հրաժարվեցին նրան պահել, նա ընկնում է: Նա՝ 80-ին մոտ ծեր տիկին, ում դեմքին տարիների չարչարանքն ու աշխատանքն էր, ում աչքերում լույսը հանգել էր: Նա ընկնում է, ու հանկարծակի տագնապ է երևում նրա կնճռոտ ու շպարով ծանրաբեռնված դեմքին, որն անմիջապես անցնում է, երբ լսողությունը որսում է նույն ծակող ծափահարություններն ու ողջույնները: Փառակալած աչքերը փակում է, ու դեմքից կորչում է լարվածությունը: Երևում է ժպիտ… Նա, ով ընկած էր բեմի խորքում, ու այլևս չէր բաբախում նրա սիրտը, դեռ լսում էր ժանգոտած ծափահարությունները, որ այդքան հաճելի էին նրա լսողությանը:
