ՆՈՐԱՅՐ ԱԴԱԼՅԱՆ
Աշխարհ տեսած մարդ էր այս պատմվածքի հերոս Վիգենը, շատ բան էր նրա գլխով անցել, թեև դեռ բավականին հեռու էր իր ձմռան շեմից, որի ետևում մահն է: Նա էլ, ինչպես բոլոր բանական արարածները, գուցե նաև թռչուն և տնային ու վայրի կենդանիներ, մոր արգանդից ելավ մի օր անխուսափելիորեն մեռնելու վախի զգացողությամբ, դողալով ճչաց, փորձեց վերադառնալ մոր տաք ու ապահով գիրկը, բայց այն արդեն փակ էր, և մնաց պղտոր կյանքին դեմ հանդիման՝ մերկ ու անզոր: Կյանքի հրաշալիքները՝ ինքնատիպ քաղաքներ, բնություն, մեկը մեկից գեղեցիկ ու ցանկասեր կանայք, նրա քուն թե արթմնի հոգում չխլացրին անհայտ հորիզոններում թափառող գերեզմանային ձայնը, դավադրաբար շշնջացող այդ ձայնը նրա սրտում էր և գիտակցության խորքերում: Նա կյանքն ապրում էր մահվան ծուռ ու ժանգոտ ժպիտը իրենից վանելու ձգտումով, և՝ անարդյունք: Նույնիսկ կին սիրելիս էր մահվան հետ: Մի անգամ հրաշալի մի կին նրան տրվելու ժամանակ ասաց՝ Վի՛գ, ի՞նչ պատահեց քեզ, ցուլ ջան, դու ինձ չե՞ս սիրում: Պատմվածքի հերոսն անկեղծորեն պատասխանեց՝ ես սիրում եմ մահը: Խելագար,- ասաց կինը և խորապես վիրավորված` նրան հրեց իր վրայից: Երկուսն էլ իրենց միայնակ զգացին: Այդ զգացողությունը գրեթե համազոր էր մահվան:
Գարունը՝ գոյության սկիզբ: Հետո գալիս են ամառն ու ոսկեթել աշունը: Վերջը ձմեռն է՝ իր ձյունե սառնաշունչ մուշտակով: Վերջն է հավերժական,- մտածեց նա:
Անտարբեր չէր կարողանում նայել կամուրջներին, դրանք խորհրդավոր էին, հարց էին տալիս ու չէին պատասխանում, կախարդում էին, վախեցնում, հմայում, կանչում իրենց բարձրությունից նետվելու անհունի մեջ: Սան Ֆրանցիսկոյի սարդոստայն հիշեցնող հսկայական կամուրջը, որ ալեկոծվում էր Խաղաղ օվկիանոսի ափամերձ ջրերի վրա, զարմանք ու գլխապտույտ պատճառեց, երբ առաջին անգամ տեսավ, ուզեց ավտոմեքենայից նետվել ծովը, բայց տեղացի սևամորթ վարորդն ասաց՝ չանես, այստեղ շնաձկներ կան: Իսկ Բոսֆորի կամուրջը նման էր հեքիաթի, կարծես արևաշող ծիածան, որի տակով նա անցել էր մանկությա՞ն ժամանակ, թե՞ մինչև ծնվելը, գուցե մեռնելո՞ւց հետո էր անցնելու: Նրա հինավուրց քաղաքում, որ նաև ձերն է, մի կամուրջ էր թռչում, որին նա հոգով ու մարմնով կապված էր աշխարհի բոլոր կամուրջներից ավելի, առանց նրա երևի չէր կարող լիարժեքորեն ապրել: Կամուրջը երկաթբետոնե կոր ողնաշարով միացնում էր Հրազդան խորագնա կիրճի երկու ժայռոտ ափերը: Համանուն գետը, որ գարնանը վարարում էր ձնհալոցքներից, աղմկում, իսկ ամռան շոգին մեռնելու չափ նիհարելով, շնչահեղձ լիզում հատակի ու առափնյա քարերը, մշտապես անձայն խոսում էր նրա ականջին՝ արի… արի… Նա, հակառակ ավտոմեքենաների, կամրջով սովորաբար անցնում էր դանդաղ, զգուշորեն, կարծում էր՝ կամուրջն ուր որ է փուլ կգա, ինքը կգահավիժի անդունդ և չի գտնվի մեկը, մի բարի մարդ, որ փրկի իրեն մահվան անորոշությունից՝ ի՞նչ կա այս միապաղաղ կյանքի ետևում, պատից այն կողմ ինչ-որ բան կա՞, թե՞ համատարած դատարկություն է: Նա շփոթվում էր, քանզի բացարձակապես ոչինչ չգիտեր այնկողմնայինի մասին: Երբեմն կանգնում էր, հենվում կամրջի չուգունե նախշազարդ բազրիքին, նայում ներքև, տեսնում գետը և լսում՝ արի, ես քեզ սիրում եմ…
Ձմռանը գետից գոլորշի էր բարձրանում, որովհետև օդն ավելի սառն էր, քան ջուրը: Վաղ գարնան ժամանակ կիրճը լցվում էր խոնավ ու կուրացնող մշուշով, կամրջի ներքևում ոչինչ չէր երևում, մշուշը մտնում էր վերարկուիդ տակ, հասնում թոքերին, լուծվում արյանդ մեջ, և կյանքը թվում էր մշուշե անապատ, որտեղ մեռնում է բախտը: Կիրճում ամառն ու տաք աշունն էին պայծառ, գունեղ, արևաշող, գետեզերքին մողես երեխաներն արևահարվում էին, ռեստորաններից ռաբիս երգ, ուրախ-հարբած ձայներ էին գալիս, երբեմն՝ կրակոցներ, գետի վրա կառուցված տախտակամած հյուրատներում կին ու տղամարդ սեր էին անում, հասնելով երանելի ուշաթափության:
Պատմվածքի հերոսն ավելի շատ սիրում էր գարնանային կամուրջը, գետն ու կիրճը, երբ աշխարհը մշուշների գրկում էր: Ոչ մի տարօրինակ բան չկար, որ նա մշուշների հյուսվածքում՝ մարդկանց աչքից հեռու, իրեն ավելի ապահով էր զգում: Եթե իմանար, որ ինչ-որ մեկն իր մասին պատմվածք է գրում, պիտի մահացու վիրավորվեր և խորապես զղջար աշխարհ գալու համար: Նա միայնությունը գերադասում էր այսպես կոչված հասարակական կյանքից, որտեղ գտնվում են թե՛ մարդիկ, թե՛ արև ու լուսին և թե՛ կամուրջները: Չէր ցանկանում ճանաչվել. թող ոչ ոք իմ տեղը չիմանա: Ինչո՞ւ,- մի օր հարցրեց իրեն: Պատասխան չեղավ: Պատմվածքի հեղինակը ենթադրեց՝ իր հերոսն ուրիշ է, ոչ շատերի նման, որոնք թռչել չգիտեն:
Նա արմունկներով հենվել էր կամրջի բազրիքին և դիտում էր անդունդի խորքը, որտեղ արդեն մութ էր, իսկ արևը լեռան փեշերից վերջին շողերն էր կծկում: Լրիվ մթնեց: Ավտոմեքենայի զույգ լապտերները լուսավորեցին կնոջ ու տղամարդու ստվերները, որոնք միմյանց փարված դուրս էին գալիս հյուրատնից: Մեքենա նստելուց առաջ նրանք երկար համբուրվեցին: Նա չնկատեց ղեկին տղամա՞րդը մոտեցավ, թե՞ կինը, որովհետև այդ պահին մեքենայի լապտերները միանգամից կուրացան: Դարձյալ վառվեցին այն ժամանակ, երբ մեքենան հռնդաց և դանդաղ սահեց գետեզրի ասֆալտով: Նա իրեն չհարցրեց՝ ո՞ւր են գնում տղամարդն ու կինը: Եթե հարցներ, պատմվածքի հեղինակը կպատասխաներ՝ ոչ մի տեղ:
Մի կոշտ ու ծանր ձեռք իջավ նրա աջ ուսին: Նա չշրջվեց, որովհետև զգաց ով է՝ կամրջի վրա պարեկություն անող ոստիկանը, որը վերջին շաբաթների ընթացքում երրորդ անգամ էր մոտենում նրան: Առաջին դեպքում ձախ ուսն էր զգացել ձեռքի ծանրությունը, որից ուսահոդը մի պահ ծակոց ու ցավ ապրեց: Այժմ որևէ տհաճ զգացողություն չեղավ, հակառակը՝ ձեռքն ասես շոյեց նրան՝ ետ պահելով ինչ-որ ողբերգական թռիչքից:
Մի քանի ավտոմեքենաներ սուր ու խռպոտ ձայնեցին, մեկը նույնիսկ արգենտինական քոքված պարեղանակով կանգ առավ՝ գցվե՞լ են: Դեռ ոչ,- պատասխանեց ոստիկանը և Վիգենին թևանցուկ տարավ մոտակա սրճարանը, որտեղ ոչ ոք չկար: Վիգենը դառը սուրճ խմեց, ոստիկանը՝ կիսաքաղցր: Մի փոքր բանավիճեցին՝ ով վճարի: Հաշիվն իր վրա վերցրեց երիտասարդ-գեղեցիկ մատուցողուհին:
Չուգունե բազրիքը ներկեցին ոսկեփոշի բրոնզով, որով կամուրջը դարձավ ավելի հմայիչ և, կարծես, անվտանգ:
Մարտի վերջին թաց ամպն ու մշուշը քաղաքում խտացան: Միջազգային օդանավակայանն անորոշ ժամանակով փակվեց: Օր ցերեկով ավտոմեքենաները դանդաղ և վառվող լուսարձակներով էին երթևեկում: Այդուամենայնիվ բազմաթիվ վթարներ եղան, փառք Աստծու՝ առանց զոհերի:
Նա մեջքին շոյանք զգաց. մի՛ գցվիր, կյանքն Աստծու կողմից մեզ տրված ամենամեծ բարիքն է: Ձայնի վրա շրջվեց. մահվան դռանը գտնվող մի ծեր քահանա էր: Նա քահանային տարավ ավտոբուսի կանգառ: Երբ բաժանվում էր, լսեց. Աստված քեզ պահապան, որդյա՛կ: Քեզ էլ, տե՛ր հայր:
Ապրիլի տասնհինգի անձրևոտ կեսգիշերին սրճարանի հմայիչ մատուցողուհին կամրջից ընկավ: Դիակը նկատեցին միայն առավոտյան կողմ, գետափի քարերի վրա: Դա ինքնասպանություն չէր, այլ՝ սպանություն, ինչպես պարզեց հետաքննությունը: Բռնաբարել էին և բազմիցս դանակահարել: Ըստ դատական բժշկի` նրան դեռևս ողջ վիճակում են կամրջից նետել: Ընկած էր բերանքսիվայր, և երբ շրջեցին, դեմքը սարսափ էր արտահայտում: Պարեկ ոստիկանին հարցաքննեցին՝ ինչո՞ւ դժբախտության գիշերը մի կարճ ժամանակով բացակայել է կամրջից, որի ընթացքում տեղի է ունեցել ողբերգությունը, դիտավորյա՞լ էր հեռացել՝ հանցագործին կամ հանցագործներին ազատություն տալով, ո՞ւր էիր գնացել,- վերջապես հետաքրքրվեց քննիչը: Պատասխանը քննիչին հիասթափեցրեց. Կամրջի տակ, զուգարան, գիշերը փորլուծ էի: Ի՞նչ էիր կերել: Լահմաջո,- պատասխանեց ոստիկանը: Լահմաջոն ավելի, քան զուգարանը քննիչին համոզեց՝ ոստիկանը հանցագործությանն անմեղսունակ է: Այդուամենայնիվ, աշխատանքային անփութության պատճառով նրա ոստիկանական աստիճանն ավագ լեյտենանտից իջեցրին լեյտենանտի և ուղարկեցին քաղաքի ծայրամասային զբոսայգիներից մեկում հերթապահություն անելու: Պատմվածքից դուրս նշենք, երբ այստեղ էլ սպանություն եղավ՝ երիտասարդ կինն սպանեց ծեր ու հարուստ ամուսնուն, նրան վերջնականապես վտարեցին ոստիկանության շարքերից, ո՛չ լուծն ու զուգարանը նրան փրկեցին և ո՛չ իսկ լահմաջոն:
Մառախուղը պատել էր կամուրջն ու կիրճը: Հարևան թաղամասի շենքերը չէին երևում: Աշխարհը դարձել էր մառախլապատ տիեզերք՝ առանց աստղերի ու լուսնի: Թվում էր՝ արևը երբեք չի ծագելու:
Ձորից կրակոցներ լսվեցին: Արի… Արի… Նա մտածեց՝ կանչում են ինձ: Հիշեց իր առաջին սերը: Հետագայում ում էլ սիրեց՝ նրան չմոռացավ: Աննման աղջիկ… Սիրուց խենթացած, մի խավար գիշեր նետվեց կամրջից: Հղի էր: Ումի՞ց: Եթե նույնիսկ՝ ուրիշ տղամարդուց, դարձյալ ես էի հայրը:
Կամրջի չուգունե բազրիքը սառն էր ու թաց: Մի ավտոմեքենա անցավ, որի գույնն անհնարին էր տեսնել: Արի… Հաջորդ ավտոմեքենան մի պահ կանգնեց և ասաց՝ դե, գցվիր, ապե: Արի… արի… Մեկ աղջիկն էր ձայն տալիս, մեկ էլ՝ ճակատագիրը: Երկուսն էլ սիրելի էին նրան: Աղջիկն՝ ավելի, քան ճակատագիրը: Իրականում՝ ճակատագիրն ավելի շատ: Նա մոլորվեց աղջկա ու ճակատագրի միջև: Վախեցավ նրանց դավաճանել: Կրակոց: Չգաս,- կարծես լսեց նա: Ձյունախառն անձրև տեղաց: Նա մի ոտքը դրեց բազրիքի ներքևի անցքին: Մյուսը դողում էր: Երբ դա էլ տեղավորեց քիչ վերև գտնվող բացվածքում, որը ծաղկեբաժակ էր հիշեցնում, դողն անցավ: Բազրիքը նախշազարդ էր, և զամշե կոշիկն առանց դժվարության մտնում էր ցանկացած անցքը, վարպետները հաշվի չէին առել, որ մի օր մառախուղ կլինի, անձրև ու ձյուն, և Վիգենը, աշխարհից հիասթափված, կցանկանա նետվել ձորը: Աջ ոտքը չուզեց բարձրանալ վերև, դա արեց ձախը, որից հետո միայն աջ ոտքը դանդաղ գնաց հաջորդ քայլին: Մարմինը փշաքաղվեց բազրիքի չուգունե սառնությունից: Օդը ցուրտ էր և խոնավ ավելի, քան մեկ րոպե առաջ: Պատանի ժամանակ նա հաճախել էր մարմնամարզության հատուկ դասընթացների և դպրոցականների քաղաքային օլիմպիադայում «հենացատկ» վարժությունից գրավել երրորդ տեղը: Երկու ձեռքով հենվելով բազրիքին, նա, իր համար էլ անսպասելի, գլուխկոնծի տվեց և նույն ակնթարթում հայտնվեց ազատ անկման մեջ, կարծես օդ էլ չկար:
Ականջներն ու աչքերը վայրկենապես լցվեցին թանծր մառախուղով: Ինչ-որ մեկը ճչաց: Անկման մի քանի վայրկյանները տևեցին դարից երկար: Այդ ընթացքում նա վերապրեց իր գրեթե ամբողջ կյանքը:
Նա հորը չտեսավ. երբ ծնվեց, հայրը օրեր առաջ ինքնասպանություն էր գործել՝ նետվելով կամրջից: Մայրը որդուն կոչեց ամուսնու անունով՝ Վիգեն, քանզի նրան շատ էր սիրում: Սակայն շուտով ամուսնացավ երկրորդ անգամ, իսկ փոքրիկ Վիգենին հանձնեց մանկատան խնամքին:
Ակնթարթ հետո նա զգաց իր առաջին համբույրի բույրն ու քաղցրությունը, և գլուխը պտտվեց երջանկությունից: Անցել էր երեսունհինգ տարի: Ի՞նչ էր աղջկա անունը… Մարո: Կարող էր իր կինը դառնալ և շատ երեխաներ ծնել, եթե չդավաճանեի նրան: Կապվեց տարեց մի պոռնիկի, որն իրեն անունով չէր կանչում, այլ՝ ցուլ: Մեկն էլ կար այս քաղաքում, որը հատկապես տրվելիս կարծում էր ես ցուլ եմ և ոչ թե հորս անունով Վիգեն:
Ձախ ոտքի կոշիկը գահավիժում էր նրանից արագ, իսկ մարմնից ձերբազատված բաճկոնն՝ ավելի դանդաղ, նրա գլխավերևում: Նա փորձեց բաճկոնը բռնել, որ հագնի, ցուրտ էր և ձյուն-անձրև էր գալիս, բայց չկարողացավ՝ որքան էլ վեր ու վեր ցատկոտեց:
Հաջորդ ոչ լրիվ վայրկյանի ժամանակ, երբ հիշում էր ուսանողական տարիները Երևանի պետական համալսարանում, վերնաշապիկն ու շալվարն էլ նրան լքեցին, և նա մնաց միայն վարտիքով ու գուլպաներով: Մարմինը ցրտից դողաց: Կոշիկը ուր որ է կհասներ գետեզրին, իսկ բաճկոնը, շապիկն ու շալվարը դեռ անկանոն լողում էին կամրջի տակ: Կամրջի բազրիքից կախվել էր կապույտ-սպիտակ քառակուսիներով փողկապը, որը նա գնել էր Փարիզում, յոթ տարի առաջ, երբ մտքով իսկ չէր անցնում կամրջից գցվել, էլ ուր մնաց՝սիրտ ու հոգով: Նրան թվում էր՝ ինքը կապրի հարյուր տարուց ոչ մի օր պակաս, իսկ հարյուրը, մեր ողբերգական դարում, հավերժություն է:
Նա աղեկտուր ճչաց. ուզեց ետ գնալ՝ վերև, դեպի կամուրջը, թափահարեց ոտք ու ձեռքերը, սակայն ավելի խորը սուզվեց մառախուղի մեջ:
Ռեստորանային ձայներ: Մի տղամարդ սաքսոֆոնի նման նվագում էր կնոջը: Ի՜նչ հիանալի պար-մեղեդի: Մեկ վայրկյան էլ չպահանջվեց մանրամասն վերապրելու Ռուզանի հետ ապրած տասը տարիները: Ինձ հանդիպած կանանցից նա միակն էր, որ սիրում էր մեռնելու աստիճան սիրվել: Ռուզան, ես գալիս եմ քեզ մոտ:
Մահը կանգնեց նրա առջև ահռելի սև խոռոչի պես, բայց նա ապրելու անսահման տենչով գլուխկոնծի եղավ և խույս տվեց ամենակուլ երախից: Հաջորդ վայրկյանին, սակայն, խոռոչը ժանիքներով բռնեց նրա ձեռք ու ոտքերը, մինչև գոտկատեղը քաշեց ներս և ամբողջ մարմինը խժռում էր: Ցավ չկար, այլ՝ ժամանակի և տարծության մեջ չտեղավորվող վախ: Նա վախն էլ մոռացավ, երբ անկման ամենավերջին ակնթարթին աչքին երևաց կապույտ երկիրը, որը թռչում էր դեպի անվերջություն:
Հեղինակը չկարողացավ գտնել պատմվածքը եզրափակող մի ճշմարիտ նախադասություն և պարտք վերցրեց իր բարեկամ Հեմինգուեյից (անվերադարձ). Ցուլը մեռած էր, բայց դեռևս չգիտեր այդ մասին:
