Հարցազրույց արձակագիր ՎՐԵԺ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆԻ հետ
Գ.Թ – Ձեր վերջին գիրքը՝ «Տոնապետը», գրական դաշտում հայտնվեց մեկ տարի առաջ, երբ թվում էր, գրողները հոգնել են գրելուց և չընթերցվելուց, իսկ ընթերցողները՝ կարդալուց և ընկալելուց: Նախկին Վրեժին գրեթե հասցրել էին մոռանալ, իսկ նոր գրող տեսնելու սիրտ ու ցանկություն, կարծես թե, չունեին: Գրողի և ընթերցողի միջև անդունդ է գոյացել: Ո՞վ է մեղավոր:
Վ. Ի.– Ո՛չ գրողն է մեղավոր, որ գրում և չի ընթերցվում, ո՛չ էլ ընթերցողը, որ գրականությունից փախչում է: Անդունդը միշտ էլ եղել է, և այն մեզ չպետք է վախեցնի: Գրողի և ընթերցողի հարաբերությունը երկու անհատների վեճ է. ընթերցողն ուզում է տեսնել այն, ինչն ինքն է ուզում տեսնել, գրողը հրամցնում է այն, ինչ ինքն է ուզում տալ: Կյանքի և գրականության միջև այդ տարածությունը հաղթահարելիս երկու անհատները հաճախ գժտվում են, հաճախ մտերմանում: Դա ամենահաճելի պահն է. գրողը որպես գրող է կայանում, ընթերցողը` որպես ընթերցող:
Գ.Թ – Ժամանակը, որի մեջ ապրում ենք, հակասական է: Բարոյականության, կեցության չափանիշները փոխվել են, կամ այդպես է թվում: Թացն ու չորը խառնվել են իրար: Շատ գրողներ հենց այդպես էլ հայտարարում են` անկախությունը գրականություն չի սիրում:
Վ. Ի. – Անկախությունը սակարկելի չէ: Նա, ով տրտնջում է, իր անկարողությունը անկախության վզին է փաթաթում` հարգանքի արժանի մարդ չէ: Պարզապես մենք՝ գրող թե ընթերցող, պետք է փորձենք հասկանալ այն ժամանակը, որի մեջ ապրում ենք: Անկախությունը լույս էր, և մութին վարժված մեր աչքերը շլացան այդ լույսից: Կկոցած աչքերով մտանք ստվերի տակ, այնտեղ մեզ ավելի ապահով էինք զգում: Ինչ-որ մեկի բարեհաճությամբ հաղթահարեցինք սովը, սառնամանիքը: Ինչ-որ մեկը մեզ սկուտեղի վրա պատերազմ մատուցեց: Պատերազմեցինք հանուն հայրենիքի, զոհվեցինք կամ չզոհվեցինք: Զոհվածների գործը հեշտ էր՝ արժանացան խաղաղությունը վերահսկող բարեգործների նվիրած շիրմաքարերին: Հաշմանդամների գործն էլ էր հեշտ՝ տառապեցի՜ն, տառապեցի՜ն և ի վերջո տիրացան մեկը` հաշմանդամի սայլակի, մյուսը` փայտե ոտքի կամ ձեռքի, որն էլ` կուրությունը փարատող մի ձեռնափայտի:
«Ես զոհվեցի, որ դուք արժանապատիվ ապրեք»– ասաց նա, ով զոհվել էր:
«Մենք խաղաղությանը նվիրեցինք մեր առողջությունը»,– ասացին նրանք, ովքեր արժանացել էին մի սայլակի, փայտե ոտուձեռի կամ ձեռնափայտի:
«Մենք հաղթեցինք, որպեսզի մեր սերունդները վայելեն հաղթանակի անուշեղենը»,– ասացին նրանք, ովքեր կռվել, հաղթել ու չէին զոհվել:
«Մենք եղբայրներ ենք,– ասացին նրանք, ովքեր չէին կռվել, չէին զոհվել և հաղթել էին խաղաղության դաշտում,– դուք մի քիչ շունչ քաշեք, մենք կհոգանք ձեր մասին»:
Ահա այսպես, ազգային համերաշխության այս «հոյակապ» համաձայնագրի արդյունքում, Հայաստանի Հանրապետության կենսաձևում հայտնվեցին առաջին «բարեգործները»: Նրանք համառ էին ու հեռատես: Լույսը նրանց չէր կուրացնում և ոչ էլ ստվերի մեջ էին խարխափում: Գիտեին այլոց հուսահատությունից ուժ ստանալու բանաձևը, փողից՝ քաղաքականություն և քաղաքականությունից փող կորզելու գաղտնիքը: Ահա այսպես, զոհվածների, հաշմանդամների և մեր բառապաշարում «հպարտ եմ» վեհ խոսքը իմաստափոխվեց, ձևախեղվեց և դարձավ «երախտապարտ եմ»: Որդեկորույս մայրերն ու այրիացած կանայք ջանադրաբար սկսեցին համբուրելու համար ձեռքեր փնտրել: Ի՜նչ փույթ, որ այդ ձեռքերը կեղտոտ էին և հաճախ՝ արյունոտ. ապրել էր պետք, վիշտը մարսել էր պետք. երեխաներին մեծացնել էր պետք: Այս պարագայում պետությունը, որը կոչված էր «բարեգործների» նվաստացուցիչ հարձակումներից փրկելու հուսահատվածներին և նեղյալներին, նրանց մեջ երկրի տիրոջ հպարտության զգացումը վերստին արթնացնելու, ընդամենը հակառակորդ թիմից երկրպագու փախցնելու մարտավարությունը ընտրեց: Պետական չինովնիկը սոցիալապես անապահով խավին այս անգամ իր ձեռքը պարզեց՝ համբուրելու համար, որը հաճախ նույնքան կեղտոտ էր և նույնքան մեղսոտ: Երկրպագուներ որսալու գայթակղությանը չդիմացան նաև քաղաքական ուժերը՝ կարիքավոր մարդուց ավելի հարմար կերակուր դժվար է երևակայել (բոլշևիկներից էին սերտել այդ դասը): Այսպես կոչված «բարեգործությունը» դարձավ պետական և քաղաքական առաջնահերթություն, իսկ ժողովուրդը՝ «բարեգործության» թիրախ: Ամեն ինչ մատուցվում է որպես բարեգործություն՝ պետական աշխատավարձը, որի դիմաց «բարի ծառայություններ» են ակնկալվում, կենսաթոշակը, որը ծախսելու համար մեծ երևակայություն է պետք, կոչումներն ու մեդալները, որոնք բաշխվում են ում ասես և ոնց ասես: «Բարեգործական պատերազմի» արհավիրքները ճաշակեցին ամենքը՝ շինարար թե պոետ, թոշակառու թե ուսուցիչ, գիտնական թե ուսանող: Պղտորվել են նույնիսկ մեր երազները. հրաշքներ այլևս չկան. ինչ-որ մարդիկ շարունակ մեզ ինչ-որ բան են նվիրում, իսկ մենք շարունակ փոխհատուցում ենք՝ մեծարելով, ձեռքեր համբուրելով, սրան-նրան ընտրելով, մեր կյանքը որպես փալաս նրանց ոտքի տակ փռելով:
Անկախությունը, այո՛, լույս էր: Այո՛, կուրացուցիչ էր այդ լույսը, սակայն փաստ է նաև այն, որ աչքը լույսի մեջ է տեսնում:
Խե՜ղճ գրող, դե եկ ու այս ամենից գլուխ հանիր:
Գ.Թ – Այս մռայլ անդրադարձից հետո կրկին շրջվենք դեպի գրականություն:
Ի՞նչ է գրականությունը, ո՞րն է գրողի խնդիրը:
Վ. Ի. – Այն, ինչը մռայլ կոչեցիր, մեր կյանքի մի պտղունցն է: Կյանքը, ինչպես որ կա, երբևէ գրականություն չի կարող դառնալ: Եթե պատկերավոր խոսենք՝ կյանքը գրողի կերակուրն է, իսկ ստեղծագործությունը՝ արյունը: Արյան մեջ մաղձ լցնես՝ կլերդանա:
Գ.Թ – Եթե գրականությունը ճշմարտությունից վախենում է, ուրեմն սո՞ւտ է:
Վ. Ի. – Այն սուտն է, որն ավելի համոզիչ է հնչում, քան ճշմարտությունը: Այն սուտը, որից քաղում են կենսական թրթիռներ՝ ապրելու, շարունակվելու և անմահանալու համար: Գրականությունը մեզ տալիս է այն, ինչը Աստծուց ենք ակնկալում և երբեք չենք ստանում՝ Հայրենիք, Ազատություն, Արժանապատվություն:
Գ.Թ – Համ նալին ես խփում, համ՝ մեխին: Մեկ ասում ես լույս, մեկ էլ՝ խավար: Մարդը հաց է ուզում, դու նրան գեղեցիկ բառեր ես մեկնում:
Վ. Ի. – Ամեն մարդ ինքն է իր հացը վաստակում: Ընդամենը ես նրան հորդորում եմ, որ այդ հացը ծամի Հայրենիք ունեցողի, ազատ մարդու արժանապատվությամբ:
Գ.Թ – «Հայրենիք» ասում են ու լքում այն: Եթե գրողը արտագաղթողի ձեռքը ի զորու չէ բռնելու, ինչո՞ւ է գրում:
Վ. Ի. – Հարցիդ մեջ ցավ կա, իմ պատասխանն էլ անցավ չի լինի:
Հայրենիքը զուտ հող ու ջուր չէ, ոչ էլ նախնիների կողմից մեզ կտակած տարածք. այն ազատության և արժանապատվության դաշտ է:
Այն տարածքը, ուր բացակայում են այս բաղադրամասերը, հայրենիք չի դառնում: Մարդը երկիրը լքում է միայն այն ժամանակ, երբ տեսնում է, որ այն դարձել է իր նվաստացման տերունական տեղեկագիրը:
Մենք հայրենիք որոնողներ ենք: Մեր պատմությունը, որ պատեհ-անպատեհ հերոսական ենք հորջորջում, դարձրել ենք գերեզմանատուն:
Մեր հերոսներին մեզնից քշել ու առել ենք ծանր շիրմաքարերի տակ: Փոխանակ Սասունցի Դավթով, Նժդեհով ու Չարենցով լցվենք, նրանց ոսկորների մասունքներն ենք փնտրում, որ գերեզմանների մեջ փակենք:
Մեծարում ենք ու օտարանում նրանցից: Օտարանում ենք ու հանգիստ խղճով ստրկանում սրան-նրան: Երբեմն ինձ թվում է, թե մենք այս աշխարհի հոգնած բնակիչներից ենք:
Գ.Թ – Եթե գրողն է այսքան հուսահատված, բա ընթերցողի մասին ի՞նչ մտածենք: Լավ է, էլի. գրողը չի գրում, ընթերցողը չի կարդում, գնացողը գնում է, ապրողն՝ ապրում, մեռնողը՝ մեռնում:
Վ. Ի. – Հուսահատությունը դեռևս վախճան չէ, այն երբեմն ուժ է տալիս:
Մարտի 1-ի և Հարսնաքարի իրադարձություններից հետո ես ոչնչացված էի որպես տղամարդ, որպես գրող և որպես քաղաքացի:
Գ.Թ – Եվ ի՞նչ. ջղայնությունդ ու ցավդ կուլ տվեցիր ու անցար հաջորդ պատմվածքին:
Վ. Ի. – Հասկացա, որ Սերվանտես լինեմ, թե Վրեժ Իսրայելյան, մեկ է՝ կյանքը վերափոխելու ունակ չեմ: Ընդամենը իմ և Տոնապետի տեսակը կարող եմ փրկել:
Գ.Թ – Եվ ի՞նչ, հաջողվե՞ց:
Վ. Ի. – Եթե ասեմ՝ ոչ, դարձյալ պիտի կրկնես՝ ինչո՞ւ ես գրում:
Գ.Թ – Սիրելի Վրեժ Իսրայելյան. ինչո՞ւ ես գրում:
Վ. Ի. – Ապրելու ավելի լավ ձև չգիտեմ: Երբեմն ինքս ինձ ասում եմ.
«Խոզություն է, ախպեր ջան, դու գրում ես, իսկ այս պահին մեկին` քո արյունից, ոտնատակ են տալիս ու սպանում»:
Գ.Թ – Լավ, որպես գրող, ի՞նչ ես առաջարկում:
Վ. Ի. – Ուզում եմ պատմել երջանկահիշատակ Մանուկ Մնացականյանի մի նաղլ-պատմությունը, որը, կարծում եմ, մեր այսօրվա զրույցի մեխը կարող է դառնալ, նաև` քո հարցի պատասխանը:
Արևելցի մի վաճառական ապրանքով բեռնված ուղտերի քարավանը անփորձանք անապատով Դամասկոս հասցնելու համար թիկնապահ է փնտրում: Իր ծառայությունն է առաջարկում մի քաջարի ու ջլապինդ երիտասարդ: «Հարյուր ավազակ էս մի ձեռքով կխեղդեմ, հարյուրն էլ էս մի ձեռքով»,– պարծենում է նա: Անապատի խորքերում քառասուն ավազակ հարձակվում են քարավանի վրա: Էս թիկնապահը վախից թաքնվում է ավազների մեջ: Կողոպտելուց հետո, երբ ավազակախումբը ուզում է հեռանալ, նրանցից մեկը նկատում է թաքնված թիկնապահին: «Ալլահի նվերն է», – ասում են և հերթով բռնաբարում նրան: Երբ վերջին` քառասուներորդ ավազակն է մոտենում բռնաբարելու, երիտասարդը բարկանում է և ջարդուխուրդ անում քառասուն ավազակներին: Բարով-խերով վաճառականը իր ունեցվածքը հասցնում է Դամասկոս, վաճառում է, նոր ապրանքներով բեռնում քարավանը և պատրաստվում ետդարձի: Նորից հայտնվում է հիշյալ թիկնապահը և հպարտորեն իր ծառայությունը առաջարկում: Վաճառականը երկար խորհելուց հետո հրաժարվում է և ասում.
«Անապատի խորքերում ես որտեղի՞ց ճարեմ քառասուն հոգանոց ավազակախումբ, որ քեզ բռնաբարեն, որ քառասուներորդ ավազակի բռնաբարության փորձի ժամանակ քո համբերության բաժակը լցվի, և դու ջարդուխուրդ անես հրոսակախումբը»:
Գ.Թ – Առակդ ի՞նչ կցուցանե:
Վ. Ի. – Այն, որ այսօր, 2012 թ. սեպտեմբերին, ինձ, քեզ, ընդդիմությանն ու իշխանությանը, ամենքին սպառնում է քառասուներորդ ավազակի մոտեցումը:
Գ.Թ – Ասում ենք, դատապարտում, բայց մեր խոսքը մեռնում է մեր իսկ ականջում:
Պարբերական մամուլի ժրաջան մշակները գրողներին մեղադրում են պասիվության, հարմարվողականության մեջ: Ընդունո՞ւմ եք ձեր մեղքը:
Վ. Ի. – Կընդունեի, եթե մեզ կարդացած լինեին: Եվ հետո, ի՞նչ է նշանակում պասիվ. կո՞ւրծք ծեծենք, հացադուլի՞ նստենք, գլուխներս պատի՞ն տանք, կուսակցությունից-կուսակցությո՞ւն ոստոստենք: Վանո Սիրադեղյանն ու Վազգեն Սարգսյա՞նն էին պասիվ, թե՞ Սամվել Մկրտչյանն ու Լևոն Խեչոյանը: Գրողի քաղաքացիական կեցվածքը իր գրվածքի մեջ է: Այլ կարգի ակտիվությունից ես խորշում եմ:
Գ.Թ – Սովորաբար գրողի հետ հարցազրույցն ավարտում ենք ստեղծագործական ծրագրերին անդրադառնալով:
Վ. Ի. – Ես ծրագրերով չեմ առաջնորդվում: Մեկ էլ տեսար գրիչը վերցրի ու պատմվածք գրեցի: Կյանքում ոչ մի բան ինձ այնքան բավականություն չի պատճառում, որքան գրված պատմվածքը: Այդ պահերին սիրտս լցվում է ազնիվ թրթիռներով, դրամապանակս ծանրությունից տռզում է, ի՜նչ օլիգարխ, ի՜նչ պատգամավոր, ի՜նչ ծափ ու ծնծղա… դառնում եմ այս աշխարհի ամենակարևոր մարդը. մարդ՝ ով ունի Հայրենիք, Ազատություն և Արժանապատվություն:
