«Գրական թերթի» հարցազրույցը Ալեք և Մարի Մանուկյան թանգարանի խորհրդատու, «Հայկական գանձերի ժառանգությունը» գիրք-ալբոմի գլխավոր խմբագիր, ՀՀ մշակույթի նախարարի խորհրդական (ԱՄՆ, Կանադա) Երվանդ ԱԶԱՏՅԱՆԻ հետ:
«Գրական թերթ» – Ընթերցողի սեղանին է «Հայկական գանձերի ժառան- գությունը» բարձրարժեք հրատարակությունը, որը և՛ գիրք է, և՛ ուղեցույց, գիտական ուսումնասիրություն… դժվար է թվարկելն անգամ, ուստի, ո՞րն է նրա հիմնական առաքելությունը:
Երվանդ ԱԶԱՏՅԱՆԸ – «Զքոյս ի գոյոց քեզ մատուցանեմք» – որ մօտաւորապէս թարգմանի «այն ինչ որ քուկդ է քեզի կը մատուցանենք»: Արդարեւ, ամէն ստեղծագործ արարք ծնունդն է մեր պատմական հայրենիքի հողին. եւ ինչպէս Սիլվա Կապուտիկյան կը պատկերացնէ «Հայոց ընկուզենի»-ն քերթուածին մէջ, ծառը իր արմատներով կը մնայ խրած հայրենի հողին մէջ, սակայն անոր պտուղները կ՛իյնան օտար հողի վրայ, աշխարհի հեռաստաններուն մէջ: «Հայկական գանձերու ժառանգութիւնը» արուեստի հատորը հայրենիքին կը վերադարձնէ, կը մատուցանէ այն, ինչ որ պատմական հայրենիքէն բաժնուած եւ ինկած էր տարբեր աշխարհներու մէջ:
Մեր Մատենադարանին մէջ հանգրուանած «Մշոյ Ճառընտիր»-ի սրտառուչ պատմութիւնը ճակատագիրն է ամէն ձեռագիր մագաղաթի, խաչքարի, գորգի, արարողական սպասքի, սկիհի եւ արձանի, որոնք իրագործուած են հայու ստեղծագործ ձեռքերով եւ տարածուած աշխարհի չորս հովերուն` ջարդի եւ տարագրութեան ուղիներով, եւ ապա, անհուն գուրգուրանքով եւ երկիւղածութեամբ ի մի բերուած են մէկ յարկի տակ վերածուելով թանգարանային ցուցոնի եւ մատուցուելու աշխարհին` իբրեւ հայ անընկճելի հանճարի հաւաքական արտայայտութիւն: Արդարեւ, ո՞վ կրնար երեւակայել, որ 1666-ին Ոսկան Երեւանցիի կողմէ Ամսթերտամի մէջ տպուած առաջին Աւետարանէն նմոյշ մը պիտի գտնուէր Պենկլատէշի մայրաքաղաք Տհաքքայի մէջ եւ բերուէր Ամերիկա իր տեղը գտնելու Ալեք եւ Մարի Մանուկեան թանգարանի ցուցասրահներուն մէջ: Նորատուզի գերեզմանատան մէջ ննջող հանգուցեալը ինչպէ՞ս պիտի իմանար, որ իր աճիւններուն վրայ բարձրացող 16-րդ դարու խաչքարը Վազգէն Ա. Հայրապետին կարգադրութեամբ պիտի երթար զարդարել միեւնոյն թանգարանի սրահները: Եւ այսպէս շարունակաբար պատմական Հայաստանի ընդերքէն պեղուած կամ տարբեր աշխարհամասերու մէջ ցրուած նշխարներ ի մի պիտի գային` կազմելու համար Մանուկեան թանգարանի արժէքաւոր հաւաքածոն:
ԳԹ – Հետահայաց մի կարճ տեղեկություն թանգարանի ստեղծման ու կայացման, անցած ուղու և ներկայի մասին:
Ե. Ա. – Թանգարանի բացումը կատարուած է 1992-ին, Տիթրոյթի արուարձաններէն Սաութֆիլտ քաղաքի Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցւոյ համալիրին մէջ:
Սակայն, թանգարանի բացումէն տարիներ առաջ ցուցադրուելիք առարկաներու փնտռտուքն ու հաւաքումը սկսած էր մասնագիտական բծախնդրութեամբ Փառէն եպս. Աւետիքեանի կողմէ, որ այդ շրջանին հոգեւոր հովիւն էր Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցւոյ: Փառէն սրբազանի այս նուիրեալ նախաձեռնութիւնը առաջին օրէն հովանաւորուած էր բարերար Ալեք Մանուկեանի կողմէ անսակարկ յատկացումներով: Ի վերջոյ քանակական կուտակումները վերածուեցան որակական իրականութեան, երբ որոշուեցաւ կառուցանել թանգարանի շէնքը: Պատմաբաններու, հնագէտներու եւ թանգարանային արուեստի մասնագէտներու խումբ մը երկար տարիներ աշխատեցաւ ծրագրերու եւ իրականութիւն դարձնելու համար Մանուկեան թանգարանր: Տիթրոյթ քաղաքի Արուեստի թանգարանի ծրագրողները եւս բերին իրենց մասնակցութիւնը: Հետզհետէ, երբ արուեստի նոր առարկաներով կը ճոխանար հաւաքածոն-գնումներով ու նուիրաբերմամբ-թանգարանը սկսաւ կերպարանք ստանալ` ութը յատուկ բաժիններով – գեղանկարչութիւն եւ քանդակագործութիւն, գորգեր եւ քիլիմներ, եկեղեցական սպասքներ եւ հանդերձանքներ, հիւսուածեղէն, առօրեայ գործածութեան առարկաներ եւ յախճապակիներ (Քիւթահիա եւ Իզնիք), տպագիր հին գիրքեր, մագաղաթեայ մանրանկարչական մատեաններ (հնագոյնր 13-րդ դարէն) եւ հնաբանական առարկաներ (Ուրարտու եւ Կիլիկիա), ինչպէս նաեւ հին դրամներու հաւաքածոյ: Վերոյիշեալ հաւաքածոները տեղաւորուեցան ութը ցուցա- սրահներու մէջ, որոնք, ինչպէս նաեւ հետազօտութեան ու պահեստի բաժինները կը գրաւեն 1100 քառ. մ տարածութիւն: Թանգարանը ունի մօտաւորապէս 1500 առարկաներ, որոնց միայն մէկ երրորդն է, որ կարելի է ցուցադրել հերթաբար: Տարեկան 1000-1200 այցելուներ կը դիտեն թանգարանի հավաքածոն. այդ այցելուներուն համարեա 800-900-ը օտարներ են: Թանգարանը զետեղուած է Տիտրոյթի զբօսաշրջային քարտեզի վրա:
ԳԹ – Ի՞նչ մոտեցում է ցուցաբերվել այդ ահռելի մշակութային շտեմարանի մի մասը գրքում զետեղելու համար:
Ե. Ա. – Թանգարանի 1500 առար-կաներէն միայն 160 ներկայացուցչական լուսանկարներ պատրաստուած են տեղադրելու համար հատորին մէջ: Արուեստագէտ լուսանկարիչն էր Ռոպերթ Հենսլիգը, բազմաթիւ արուեստի գիրքերու աշխատակից, կողքի ձեւաւորումը` Մայք Սավիցկին, որ կ՛ ենթադրենք լաւագոյնս ընկալած է հայկական կերպարուեստի էութիւնը: Հատորը կր տարածուի 336 էջերու վրայ: Գիրքր ամբողջութեամբ եւ անսակարկ կերպով հովանաւորուած է Ռիչըրտ Մանուկեանի բարերարութեամբ:
ԳԹ – Ինչպե՞ս հավաքվեց ստեղծագործական խումբը և ի՞նչ աշխատանք կատարվեց:
Ե. Ա. – Երեւանէն Մանիա Ղազարեանը առաջինն էր որ սկսաւ կազմել թանգարանի քաթալոկը: Սակայն անոր վաղահաս մահը կիսատ թողուց այդ աշխատանքը: Քաթալոկի ծրագիրը աւելի համապարփակ սահմաններ կ’ենթադրէր: Աւելի լայն հասարակութեան մատուցուելու համար հատորը պէտք էր հրատարակուէր անգլերէնով: Ուրեմն թանգարանի տնօրէնուհին` Լիւսի Արտաշ, Սիլվի Մերեան եւ նուաստս կազմեցինք խմբագրական մարմին մը եւ նախաձեռնեցինք ծրագրի իրագործման: Թանգարանի բազմաբնոյթ նկարագիրը կ’ենթադրէր տարբեր մասնագիտութեանց տէր այլ հեղինակութիւններ, որոնց թիւը հասաւ ութի: Պէտք է նշել հայրենի մասնագէտներու մասնակցութիւնը յանձինս Վահրամ Թաթիկեանի (գորգերու բաժին), Ալինա Այվազեանի եւ Ֆելիքս Տէր Մարտիրոսովի (հնագոյն առարկաներ):
Խմբագրական կազմի եւ աշխատակիցներու բեռին ամէնէն ծանր բաժինը վերցուց Սիլվի Մերեան, ան ոչ միայն պատրաստեց ձեռագրաց եւ ձեռագործներու բաժինները, ինչպէս նաեւ սատարեց մետաղէ առարկաներու բաժնին:
ԳԹ – Որքա՞ն տևեց «Հայկական գանձերի ժառանգության» ստեղծումը:
Ե. Ա. – Խմբագրումի եւ նկարահանումի աշխատանքները տարածուեցան տասը տարիներու վրայ: Այն օրէն, որ մեր խումբին միացաւ հրատարակչութեան պատասխանատու Ալիս Նիկողոսեան, ծրագիրը մտաւ իր գործնական հունին մէջ:
ԳԹ – Ո՞րն է այս փառահեղ հրատարակության հիմնական ուղերձը:
Ե. Ա. – Հատորը չէ ունեցած յաւակնութիւնը հայոց պատմութեան անլոյծ կամ վիճելի խնդիրները լուծելու, այլ ներկայացուցած է հարցերը ինչպէս որ կան – օրինակ` հայերը ծագումով տեղաբնակնե՞ր են թէ՞ Պալքաններէն եկուորներ: Վասակ դիւանագէ՞տ էր թէ՞ դաւաճան, կամ Մեսրոպեան ուղղագրութի՞ւն թէ՞ Աբեղեանական եւ այլ:
Նախաբան գրող յայտնի արուեստաբան Թոմաս Մէթյուն հետեւեալ կերպով կը բնորոշէ այն. «Ալեք եւ Մարի Մանուկեան թանգարանի այս հրատարակութիւնը կը վերասահմանէ հայ արուեստը իր լայն համաշխարհային նկարագրով»:
Ահա այսպէս, կիզիչ անապատներէն եւ աշխարհի կորսուած հեռաստաններէն ի մի բերուած արուեստի նշխարներով Հայաստանի մանրանկարը հանդիսացող թանգարանի մատեանով Հայրենիքին կընծայենք, կը մատուցանենք այն, ինչ որ ծնած էր այս հողի դարաւոր ընդերքէն:
